Bə­növ­şə­lər üs­tə göz yaş­la­rı... (xa­ti­rə­lər ) - Mirvarid Dilbazi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dilbazi Mirvarid Paşa qızı

 

 

 

 

 

BƏNÖVŞƏLƏR ÜSTƏ

GÖZ YAŞLARI...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bakı-2022

“Elm və təhsil”

        Bu kitab “Mirvarid Dilbazi. Bənövşələr üstə göz yaşları” (Bakı, Gənc­lik, 1994) nəşri əsasında “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyi tərə­findən kiril əlifbasından, latın əlifbasına çevrilərək nəşrə hazırlanmışdır.

 

Tərtibatçı və redaktor:              Güllü Eldar Tomarlı

                                                       Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai   

                                                      Birliyinin sədri

 

Texniki redaktor və dizayn:     Vüsal Əmirov

 

Məsləhətçi:                                     Xatirə Dilbazi

                                                         Mirvarid Dilbazinin qızı

                                                         Salatın Əhmədli
                                                         Filologiya üzrə fəlsəfi doktoru, dosent

 

Rəyçilər:                                         Fəridə Ləman

                                                        Filologiya üzrə fəlsəfı doktoru

                                                        Südabə İrəvanlı

                                                        Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

 

Əlaqə:                                         mirvariddilbazimeclisi@gmail.com;      

                                                    +994516225113

 

Dil­ba­zi Mir­va­rid Pa­şa qı­zı

Bə­növ­şə­lər üs­tə göz yaş­la­rı... (xa­ti­rə­lər )

Bakı, “Elm və təhsil2, 2022, 204 səh.

 

Xal­qı­mı­zın se­vim­li şai­ri Mir­va­rid Dil­ba­zi uzun, ma­raq­lı, xalq üçün ol­duq­ca də­yər­li, mə­na­lı bir ömür ya­şa­mış­dır.

Bu ki­ta­bı­na is­tək­li şai­ri­miz öz şi­rin­li, acı­lı xa­ti­rə­lə­ri­ni da­xil et­miş­dir. Oxu­cu bu xa­ti­rə­lər işı­ğın­da şai­rin ata-ana­sı, doğ­ma­la­rı, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ya­ra­dı­cı­la­rın­dan olan ta­ri­xi şəx­siy­yət­lər­lə ya­xın­dan ta­nış ola­caq­dır.

    

^4702000000   _{qrifli nəşr}

  ^N-98-2022

                                                                               © Gənclik, 1994.

                                           ©  Elm və təhsil, 2022.                                                                                                                                                                             

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

İLHAM ƏLİYEVİN

“Azərbaycan dilində latın qrafikası

ilə kütləvi nəşrlərin həyata

keçirilməsi haqqında"

12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına

əsasən Azərbaycanın ilk qadın xalq şairi Mirvarid Dilbazinin 110 illiyi münasibəti ilə nəşr olunur

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Salam, Mirvarid xanım!

 

Xal­qı­mı­zın se­vim­li­si, is­tək­li­si Mir­va­rid Dil­ba­zi­nin sa­də, sa­kit, bir az sə­li­qə­siz, qar­ma­qa­rı­şıq ota­ğın­da bü­tün ürə­yi ilə xal­qı­na bağ­lı olan Mir­va­rid xa­nım­la söh­bət edi­rik. Otaq çox sa­də­dir. Ba­ha­lı heç nə gö­zə dəy­mir. Dəb­də­bə­dən, bül­lur qab- qa­caq­lar­dan uzaq olan bu ota­ğın bü­tün gö­zəl­li­yi onun di­var­la­rın­dan asıl­mış port­ret­lər­də, şə­kil­lər­də­dir. Bu ota­ğı bö­yük şai­rin ata- ana­sı­nın, ulu ba­ba­la­rı­nın, ədə­biy­ya­tı­mı­zın unu­dul­maz ya­ra­dı­cı­la­rı­nın port­ret­lə­ri bə­zə­yir və bu mə­nə ol­duq­ca xoş­dur. Hara baxırsan səliqəsiz səpələnmiş kitablardır. Gö­rü­nür bu ki­tab­lar çox oxu­nur, ona gö­rə də be­lə sə­pə­lə­nib­lər. Ev­lər gör­mü­şəm ki, daş- qaş­la­rın, ba­ha­lı bül­lur­la­rın, xal­ça­la­rın için­də so­yuq bir həs­rət­lə da­rı­xır­lar.

Mir­va­rid xa­nı­mın evin­də hər şey na­ra­hat­dır...

Mir­va­rid xa­nı­mın özü ki­mi...

De­yir: - Gö­zü­mün bi­ri heç gör­mür. Hə­kim­lər ba­xıb­lar. Ope­ra­si­ya edə­cək­lər.

- Qor­ma,- de­yi­rəm.

- Qorx­mu­ram, - de­yir. - Heç ölüm­dən də qorx­mu­ram. Bir­cə on­dan qor­xu­ram ki, hə­kim gö­zü­mü ope­ra­si­ya edən­dən son­ra bir ne­çə gün gə­rək ye­rim­dən tər­pən­mə­yəm. Axı, ti­kiş­lər, nə bi­lim...sö­kü­lər... Mən isə hə­rə­kət­siz­li­yin düş­mə­ni­yəm. Uza­nıb ye­rim­də sa­kit da­ya­na bil­mə­rəm...bir­cə bun­dan na­ra­ha­tam...

Bu ba­la­ca­boy, arıq, ilk ba­xış­da ada­ma sa­kit gö­rü­nən qa­dın özü yaz­dı­ğı ki­mi ba­la­ca­boy qə­ləm­lə öm­rü boy dost ol­muş­dur. Mən de­yər­dim ki, Mir­va­rid xa­nı­ma ba­la­ca boy qə­lə­min­dən ya­xın heç kim, heç nə ol­ma­mış­dır. Bu iki­ba­la­ca­boy­lar öm­rü bo­yu baş- ba­şa ve­rib o qə­dər gö­zəl, la­zım­lı, oxu­naq­lı, bü­tün əsr­lər bo­yu şe­ir­se­vər­lə­rin, sə­nət­se­vər­lə­rin se­vim­li­si ola­caq, dil­lər­dən düş­mə­yə­cək əsər­lər yaz­mış­lar...və bu gün də ya­zır­lar...

Al­lah bu iki ba­la­ca boy­lu­nu bir- bi­rin­dın ayır­ma­sın...

İlk ba­xış­da sa­kit, dü­şün­cə­li gö­rü­nən Mir­va­rid xa­nı­mı­ın  ürə­yin­də üm­man­lar çağ­la­yır. Na­ra­hat­dır. Bir yer­də da­ya­nıb dur­mur.

De­yi­rəm:

- Ta­nın­mış xalq şai­ri­sən. Evin­də tə­mir iş­lə­ri gö­rül­mə­li­dir. Xəs­tə­sən. Döv­lə­tin baş­çı­la­rı­na mü­ra­ci­ət et­­sə­­nə­­?

De­yir:

- Xal­qı­mın ağır gün­lə­ri­dir. Kaş tə­bi­ət mə­nə xal­qı­mın bu ağır gü­nü­nü mə­nə gös­tər­mə­yəy­di... Mə­nim xal­qım ürə­yia­çıq, doğ­ma, qay­ğı­keş, is­ti­qan­lı­dır. İn­di gör ba­şı ne­cə mü­si­bət­lər çə­kir... Xal­qı­mı­zın oğul­la­rı Və­tən uğ­run­da şə­hid olur­lar. Du­rum bu ağır gün­də döv­lət­dən kö­mək­mi is­tə­yi­m? Yox! Qoy xal­qım xoş­bəxt ol­sun, qoy xal­qı­mı­zın ba­şı mü­ha­ri­bə­dən açıl­sın, elə bi­lə­rəm ki, bü­tün dün­ya­lar mə­nim­dir...

De­yi­rəm:

- Bü­tün əsər­lə­rin­də, elə­cə də bu xa­ti­rə­lər top­lu­su ki­ta­bın­da elə hey uşaq­lıq il­lə­ri­nin keç­di­yi Qa­za­ğı, Daş­sa­lah­lı­nı, Dam­cı­lı bu­la­ğı, Xan­lıq­lar kən­di­ni, doğ­ma yer­lə­ri,ta­xıl zə­mi­lə­ri­ni, bə­növ­şə­li də­rə­lə­ri, nər­giz­li tar­la­la­rı, doğ­ma, əziz in­san­la­rı ar­zu­la­yır­san. Öm­rü­nün bu çağ­la­rın­da min ma­şı­na, get o doğ­ma yer­lə­rə.

De­yir:

- Göz­lə­rim gör­mür. Aya­ğım çə­tin yer tu­tur. O yer­lə­ri mən hər an gö­rü­rəm. O yer­lər mə­nim göz­lə­ri­min için­də­dir. Göz­lə­ri­mi yu­mub o ta­xıl­lı düz­lə­ri, şeh­li çə­mən­lə­ri, o bənöv­şə­lə­ri, gül­lə­ri, me­şə­lə­ri, ən əsa­sı isə o doğ­ma adam­la­rı, ata- ana­mı, ba­ba­la­rı­mı...kənd adam­la­rı­nı is­tə­di­yim vaxt apay­dın gö­rü­rəm...

   Ev­də gör­mə­li yer­dən əziz ana­sı­nın port­re­ti ası­lıb. Doğ­ma, gö­zəl bir azər­bay­can­lı qa­dı­nı­dır. Qa­ra saç­la­rı, dol­ğun ba­xış­la­rı, xoş si­fə­ti var. Mir­va­rid xa­nım de­yir ki, ana­mız- biz iki ba­cı­nı- Mir­va­rid Dil­ba­zi­ni, Ya­qut Dil­ba­zi­ni min bir əziy­yət­lə bö­yüt­dü. Ərə get­mə­di, bax­ma­ya­raq ki onu çox­la­rı is­tə­yir­di. De­yir ki, ana­mın gö­zəl və ca­van çağ­la­rı ona Tbi­li­si­dən tə­zə don al­mış­dı­lar. Bu, ana­ma çox ya­ra­şır­dı. Am­ma bir gün gör­dük ki, anam bu gö­zəl, ba­ha­lı pal­ta­rı­nın toq­qa­sı­nı, düy­mə­lə­ri­ni kə­sib atıb. Niyə? İs­tə­mir­miş ki, gö­zəl gö­rün­sün. Se­vim­li əri­nin ölü­mün­dən son­ra gö­zəl­lik onun üçün heç nə imiş...

    Mir­va­rid xa­nı­mın hə­ya­tı çox əziy­yət­li, çə­tin və şə­rəf­li olub. Qı­şın şax­ta- bo­ra­nın­da uşaq­la­ra dərs de­mək üçün ev­lə­rin­dən çox- çox uzaq­la­ra ge­dib. Sin­fə gi­rən­də­sə heç ki­şi mü­əl­lim­lə­ri­nin dər­sə gəl­mə­mə­lə­ri ay­dın olub. Qu­ba­da, Ba­kı­da, müx­tə­lif yer­lər­də qə­rib vağ­zal­lar­da qa­lıb, ac­lı­ğa, qay­ğı­sız­lı­ğa qa­lib gə­lib. Hə­mi­şə də adam­la­ra ina­nıb, xal­qı­na ina­nıb. Xal­qı­mı­zın kö­mə­yi­nə yet­mə­yi sa­vab bi­lib.

   De­yi­rəm:

   - Elə xalq, xalq de­yir­sən. Evin bu gün­də.Ka­sıb, sə­li­qə­siz, tə­mir­siz. Xal­qı­mın çox nü­ma­yən­də­si öv­la­dı­nı bu haq­sız mü­ha­ri­bə­dən giz­lə­dir… Sən isə hə­mi­şə xal­qı­ma qur­ban olum de­yir­sən..

  De­yir:

  - Sən xal­qı bə­zi- bə­zi adam­lar­la qa­rış­dır­ma. Xalq Və­tə­ni­ni qo­ru­yur, xalq qur­ban­lar ve­rir. Xalq qə­lə­bə­yə ina­nır... Sən ni­yə bir- iki na­xə­lə­fi xalq­la qa­rı­şıq sa­lır­sa­n?!

Mir­va­rid xa­nı­mın poe­zi­ya­sın­da qu­ru, ada­mı utan­dı­ra­caq bir mis­ra be­lə yox­dur. Yə­ni onun saf, bül­lur poe­zi­ya­sın­da ge­cə şe­ir­lə­ri, ötə­ri gö­rüş­lər həs­rə­ti, qu­ru eh­ti­ras xa­ti­ri­nə ah-uf­lar yox­dur. Bu ki­ta­bın­da hə­yat yol­da­şı­nın elə­cə ad- fa­mi­li­ni yaz­mış­dı.

  De­yi­rəm:

- Qoy rəh­mət­lik hə­yat yol­da­şı­nın adı­nı ya­zım, özü də belə yazım:

"Ərim fi­lan­kəs...”

  De­yir:

- Sən Al­lah, elə yaz­ma. Ər sö­zü ürə­yi­mə yat­mır...Yaz ki, hə­yat yol­da­şı...ömür- gün dos­tu...

    Bu­ra­da sa­də bir qa­dı­nın son­suz bir in­cə­li­yi­ni du­yu­ram.

   Onun bö­yük poe­zi­ya­sı da bax be­lə­cə sa­də və in­cə­dir. Əbə­di­dir. Dağ çay­la­rı, dağ bu­laq­la­rı ki­mi...Ay­dın göy üzü ki­mi. Say­rı­şan ul­duz­lar ki­mi...Ba­har ya­ğış­la­rı ki­mi. Əbə­di, saf sev­gi ki­mi...

   De­yi­rəm:

 - Kaş tə­bi­ət sə­nə bir oğul qis­mət edəy­di. O da ge­dib in­di Və­tə­ni qo­ru­yay­dı.

    De­yir:

- Mə­nim be­lə bir şei­rim var: "Və­tən oğul­suz ol­ma­sın!". Tə­ki Və­tən oğul­suz ol­ma­sın. Bü­tün oğul­lar mə­nim de­­yil­­mi­­? Tə­ki xal­qım, Və­tə­nim oğul­suz ol­ma­sın...

  De­yir:

- Öm­rüm bo­yu kim­sə­dən tə­man­na um­ma­mı­şam. Ac qal­sam be­lə kim­sə­yə yük ol­ma­mı­şam. Bir­cə həm­dər­dim qə­ləm olub... Bü­tün dərd­lə­ri­mi, kə­dər və se­vinc­lə­ri­mi qə­lə­mə de­mi­şəm, sir­lə­ri­mi ona aç­mı­şam...

    Qə­ləm isə ona doğ­ma­lar­dan doğ­ma ol­du­ğu ki­mi həm də ona bö­yük mə­həb­bət qa­zan­dı­rıb. Çox­la­rı­na qis­mət ol­ma­ya­caq şan- şöh­rət gə­ti­rib. Adı­nı öl­məz­lər sı­ra­sı­na ya­zıb!

   Mə­nə elə gə­lir ki, bu qə­lə­min yaz­dıq­la­rı za­ma­nın bü­tün sı­naq­la­rın­dan üzü­ağ çı­xa­caq və dos­tu Mir­va­rid xa­nı­mı za­man- za­man ya­şa­da­caq­dır.

    De­yir:

  -Ta­le­dən, Al­lah­dan bir­cə ar­zum var, mə­nə ömür ver­sin xal­qı­mın qə­lə­bə­si­ni gö­rüm. Gö­rüm ki, düş­mən­lər ne­cə məğ­lub olur­lar. Gö­rüm ki, Və­tə­nim ne­cə azad­dır, xoş­bəxt və müs­tə­q­il­dir... On­dan son­ra öl­mək mə­nə xoş olar­dı...

  De­yi­rəm:

 - Mir­va­rid xa­nım, o gün uza­qda de­yil. Xalq var ki, öz azad­lı­ğı uğ­run­da əsr­lər­lə vu­ru­şur... Al­lah elə et­sin ki, bu azad­lıq bi­zim xal­qa tez gəl­sin, qa­pı­la­rı­mı­zı onun qa­ran­quş­la­rı tez­lik­lə döy­sün­lər. O ki qal­dı Sə­nin öl­mək ar­zu­na. Yox. Qoy bu ar­zun hə­lə­lik qal­sın. Sən Azər­bay­ca­nı­mı­zın qə­lə­bə­lə­ri­ni tə­rən­nüm edə­cək­sən. Ba­şı­na ört­dü­yün qa­ra kə­la­ğa­yı ata­caq, al- qır­mı­zı, ətir­li, sə­nə ya­ra­şa­caq, gül­lü bir kə­la­ğay bağ­la­ya­caq­san. Xal­qı­mı­zın igid öv­lad­la­rı Sə­nin ad gü­nü­nə tə­zə­tər çi­çək­lər, gül­lər, bə­növ­şə­lər gə­ti­rə­cək­lər.

    Bir vaxt­lar sə­nin əlin­də­ki bə­növ­şə­lə­rin üs­tə acı göz yaş­la­rın tö­kül­müş­dü. Bu də­fə isə bu qə­lə­bə gün­lə­rin­də­ki bə­növ­şə dəs­tə­lə­ri­nin üs­tə se­vinc yaş­la­rı axa­caq...

   Bu əsr­lər bo­yu şe­ir- sə­nət  se­vər­lər sə­nin köv­rək, in­cə, sa­də, hə­mi­şə­ya­şar poe­zi­ya­nı oxu­yub de­yə­cək­lər:

  - Sa­lam, Mir­va­rid xa­nım!

                                                                                                                                                         Məm­məd Na­maz

 

 

 

 

 

"Fü­zu­li dəh­ri­dən­ kam al­maq ol­maz

ol­ma­dan gir­yan".

Fü­zu­li

 

Uşaq­lı­ğım zə­hə­rə ba­tı­rıl­mış ba­dam içi­nə ox­şa­yır: həm acı, həm şi­rin.

  Do­ğul­du­ğum kən­də, ata evi­nə aid xa­ti­rə­lə­rim ki­lid­li qa­pı da­lın­da qal­mış qor­lu oca­ğa ox­şa­yır. İl­lər bu qapı­nın ki­li­di­ni pas­lan­dır­mış, la­kin için­də­ki odu sön­dü­rə bil­mə­miş­dir.

 Mən hər də­fə bu pas­lan­mış ki­li­di aç­maq is­tər­kən əlim oda ya­pı­şır, ağ­rı ürə­yi­mə iş­lə­yir. O qa­pı­nı aç­ma­ğa gü­cüm çat­mır, an­caq vaxt aza­lır. Onu aç­ma­ğa ça­lı­şı­ram, ha­ra­dan baş­la­yı­m?

 Feo­dal dün­ya­sı­nın fə­la­kə­tin­dən, cə­­ha­­lə­­tin­­dən­­mi­­? Kən­din mis­kin, yox­sul, ib­ti­dai hə­ya­tın­dan­mı, kənd­li­nin ağ­lar gü­­zə­­ra­­nın­­dan­­mı­­? Nə­cib, xe­yir­xah, co­mərd tə­bi­ətin­dən­mi, onun xalq yo­lun­da göz­lə­ri ovul­muş, sür­gün­də öl­müş aqil­­lər­­dən­­mi­­? Nəf­si­nə əsir ca­­hil­­lə­­rin­­dən­­mi­­? Şəx­siy­yə­tə pə­rəs­tiş döv­rü­nün qur­­ban­­la­­rın­­dan­­mı­­?

Ana­mın na­kam, ya­rım­çıq sə­a­­də­­tin­­dən­­mi­­? Ata­mın fa­ciə­li, gü­nah­sız ölü­­mün­­dən­­mi­­?

 

 

 

 

 

BA­BA EVİ­NƏ NA­ĞIL­LAR ALƏ­Mİ­NƏ

 

Ba­cım Ya­qut­la mə­nim ba­ba evi­nə get­mək­dən bö­yük se­vin­ci­miz yox idi. Biz Xan­lıq­lar kən­din­də ya­şa­yır­dıq, nə­nəm­lə ba­bam Daş­sa­lah­lı kən­din­də.

   Xan­lıq­lar kən­di­nin ar­xa­sın­da "Kar­qa­ya" me­şə­si, yaz­da nov­ruz gül­lə­ri, qı­zıl la­lə­lər­lə, tə­zə ot­la ör­tül­müş tə­pə­lər, qar­şı­sın­da- bə­növ­şə­li  bağ­lar, dal­ğa­lı ta­xıl zə­mi­lə­ri, ya­şıl bi­çə­nək­lər, sa­hi­lin­də- nə­həng qoz ağac­la­rı bə­lə­yən "Fəx­rə­li" ar­xı, Di­li­can də­rə­si­nə uza­nan şo­se  yo­lun alt tə­rə­fin­də yaz­da da­şan, qış­da su­san Aks­ta­fa ça­yı və ge­niş dü­zən­lər var­dır...

   Bun­lar­dan yu­xa­rı­da, uca tə­pə­nin üs­tün­də ağ daş­dan ti­kil­miş üs­tü qır­mı­zı ki­rə­mid­li 5 otaq­lı ima­rə­ti­miz var­dı. Bu ima­rə­tin bir üzü "Kar­qa­ya" me­şə­si­nə, ya­şıl , boz tə­pə­lə­rə, bir üzü bağ­la­ra, ta­xıl zə­mi­lə­ri­nə, Aks­ta­fa çay­ı­na ba­xır­dı.

   Xan­lıq­lar kən­di­nin öz gö­zəl­li­yi , öz ta­ri­xi, qədim əf­sa­nə­lə­ri, rə­va­yət­lə­ri, Daş Sa­lah­lı kən­di­nin də öz ta­ri­xi, ib­ti­dai in­san­la­ra məs­kən olan qə­dim ka­ha­la­rı, ocaq sa­yı­lan qə­bir­lə­ri, na­ğıl­la­rı, əf­sa­nə­lə­ri, öz  gö­zəl­li­yi var.

 

 

XAN­LIQ­LAR KƏN­Dİ HAQ­QIN­DA ƏF­SA­NƏ­LƏR

 

Bir rə­va­yə­tə gö­rə " Xan­lıq­lar" kən­di­nin ilk adı " Xal­xal", ikin­ci adı " Gə­ray­lı", üçün­cü adı "Xan­lıq­lar", dör­dün­cü adı Mu­sa­köy ol­muş­dur. Bu ad­lar ne­cə ya­ran­mış­dı­r? Bun­lar­dan an­caq " Xan­lıq­lar" haq­da eşit­di­yim bir rə­va­yə­ti oxu­cu­la­ra çat­dır­maq is­tə­yi­rəm.

   De­yi­lə­nə gö­rə kənd " Gə­ray­lı" adı da­şı­yan­da bu­ra kar­van yo­lu olub. Na­dir şah Za­qaf­qa­zi­ya yü­rü­şün­dən əl­dən- ayaq­dan dü­şüb ge­ri qa­yı­dan­da bu kənd­də məs­kən sa­lır. Şah pal­ta­rı­nı də­yi­şib kənd­də çox hör­mət qa­zan­mış Gə­ray ki­şi­nin evi­nə "al­lah qo­na­ğı" gə­lir.

   Gə­ray ki­şi bu yad qo­na­ğı çox hör­mət­lə qar­şı­la­yır. Söh­bət za­ma­nı Na­dir şah ona be­lə bir su­al ve­rir:- Na­dir şah haq­qın­da yə­qin ki, az- çox eşi­dib­sən. Əgər o, türk­lər­lə dö­yüş­sə idi sən ki­min tə­rə­fin­də olar­dı­n?

Gə­ray ki­şi: - Əl­bət­tə türk­lə­rin, - de­yib əla­və edir, - Na­dir za­lım, qa­ni­çən, qəd­dar şah­dır.

   Na­dir şah bir söz de­mir, ay­rı söh­bə­tə ke­çir­lər.

   Bir rə­va­yə­tə gö­rə Na­dir Qaf­qa­zi­ya sə­fə­rin­dən qa­yı­dan­da ye­nə bu kənd­də tə­lə­sik mən­zil alır və de­yir: gö­rün kənd­də kim tə­lə­sik mə­nə xö­rək bi­şi­rə bi­lər.

   Kənd­də Hü­rü ad­lı bir qa­dın ha­mı­dan əv­vəl bi­şir­di­yi dad­lı xö­rə­yi gə­ti­rir. An­caq şah adi li­bas­da ol­du­ğu üçün onu ta­nı­mır. Na­dir şah tə­ləs­di­yi üçün is­ti xö­rə­yi tez- tez ye­yən­də ağ­zı ya­nır. Hü­rü ar­vad bu­na ba­xıb de­yir:

   -Ay ba­la, nə üçün Na­dir şah ki­mi tə­lə­sir­sə­n?

   Na­dir şah on­dan so­ru­şur:

   - Na­dir şah ne­cə adam­­dı­­?

   Hü­rü ar­vad de­yir: - O çox qo­çaq, vu­ru­şan, ürək­li, igid adam­dır. An­caq Gür­cüs­ta­nın üs­tü­nə ge­dən­də da­lı­nı bər­kit­mə­miş qa­ba­ğa cum­du. Bil­mə­di ki, onu dal-qa­baq edib, öl­dü­rə bi­lər­lər, əsir də alar­lar.

   Na­dir şah də­rin fik­tə ge­dir, ar­va­da bir söz de­mir. An­caq o, ikin­ci də­fə qüv­və top­la­yıb, ge­ri qa­yı­dan­da in­di şah li­ba­sın­da Gə­ray ki­şi­ni və Hü­rü ar­va­dı hü­zu­ru­na ça­ğırt­dı­rır.

   Gə­ray ki­şi­yə de­yir: - İn­di mə­ni ta­­nı­­dı­­nmı­­?

   Gə­ray ki­şi ca­va­bın­da: - Bə­li, ta­nı­dım, de­yir.

   - On­da­kı sö­zü­yün üs­tün­də du­­rur­­san­­mı­­?- Gə­ray ki­şi de­yir:

   - Ey Na­dir şah! Mən on­da de­di­yim sö­zün üs­tün­də du­ru­ram. Sən türk­lər­lə dö­yü­şə gir­sən mən türk­lə­rin tə­rə­fin­də ola­ram!..

   Gə­ray ki­şi­nin cü­rə­tin­dən xo­şu gə­lən Na­dir şah de­yir:

   - Sən əsil dil­baz­san.

   Hü­rü ar­va­dın da Gə­ray ki­şi­nin ar­va­dı ol­du­ğu­nu bi­lib ona " xa­nım", kən­də " Xan­lıq­lar", on­la­rın iki oğ­lu­na xan­lıq ve­rir.

   On­la­rın bö­yük oğ­lan­la­rı Məm­məd  xan baş­da ol­maq­la bü­tün dağ iş­lə­ri­nin ida­rə­si ona tap­şı­rı­lır. Məm­məd xan İrə­van­da məs­kən sa­lır.

  Göy­çə göl ( Se­van) ilə İrə­van tə­rəf­də­ki çu­xu­ra yüz il­lər bo­yun­ca " Məm­məd­xan çu­xu­ru" de­miş­lər.

   On­la­rın o bi­ri oğ­lu Və­li, Və­li xan ol­maq­la ona aran yer­lə­ri­nin ida­rə­si tap­şı­rı­lır.

   O, əkin- bi­çi­nə, bağ- bos­ta­na, bü­tün ara tə­sər­rü­fa­tı­na rəh­bər­lik edir.

   Bu rə­va­yə­tin hə­qi­qə­tə ox­şa­yan tə­rə­fi odur ki, in­qi­lab­dan əv­vəl Dil­ba­zi­lə­rə məx­sus olan Kar­qa­ya me­şə­sin­də in­di­yə qə­dər " Və­li­xan" ad­lı ən sə­fa­lı yurd ye­ri məş­hur­dur. De­yi­lə­nə gö­rə Hü­rü ar­vad, (Fi­ru­din bəy haq­qın­da yaz­dı­ğı) şa­ir Ha­cı­rə­him ağa Və­hi­di­nin qı­zı olan Sa­ya­lı xa­nım Dil­ba­zi­nin ulu nə­nə­si olub. Sa­ya­lı xa­nım nə­sli­miz­də mər­da­nə­li­yi, sərt xa­siy­yə­ti, qorx­maz­lı­ğı ilə ta­nı­nır­dı. Kar­qa­ya me­şə­sin­dən kən­din ba­şı­na öz he­sa­bı­na su çək­di­rib. Ona in­di­yə qə­dər " Sa­ya­lı xa­nım bu­la­ğı” de­yir­di­lər.

   Biz ha­ra­dan bi­ləy­dik ki, üs­tün­də oy­na­dı­ğı­mız bu­laq­dan, çi­çək­lə­ri­ni dər­di­yi­miz me­şə­dən, ata kən­di­miz­də, əziz qon­şu­la­rı­mız­dan ay­rı­la­ca­ğıq.

  Biz ba­ba evi­nə get­mə­yə ha­zır­la­şır­dıq. Anam ba­şı­mı­za üs­tü zər­li "bağ­da­tı" ör­pək ört­müş, aya­ğı­mı­za düy­mə­li çək­mə gey­dir­miş­di.

   Ba­cım­la mə­nim şad­lı­ğı­mızın sər­hə­di yox­du. Əmi­miz, bi­bi­miz uşaq­la­rı ilə ge­niş hə­yə­ti­miz­də kə­pə­nək ki­mi uçur­duq. Biz nə qə­dər şad idik­sə, anam o qə­dər qəm­li idi. Çöl­də ara­ba qo­şul­muş, içi­nə gə­bə dö­şən­miş, dö­şək sa­lın­mış, mü­tək­kə­lər qo­yul­muş­du.

   Biz tə­lə­sir­dik, anam tə­ləs­mir­di. Ana­mın ürə­yin­də­ki qəm yü­kü­nü biz du­ya bil­mir­dik.

   Uzun fa­si­lə­dən, 4  qız­dan son­ra 18- ci ilin ba­ha­rın­da ata-ana­mın il­lər bo­yu həs­rə­ti­ni çək­dik­lə­ri oğul öv­la­dı dün­ya­ya gəl­di. La­kin uzun il­lər bo­yu göz­lə­ni­lən oğul dün­ya­da üç gün ya­şa­dı.

    Evi­mi­zin qar­şı­sın­da­kı hün­dür tə­pə­nin üs­tün­də­ki qə­dim qəb­ris­tan­da ona bir qə­bir qaz­dı­lar. Oğul həs­rət­li atam ki­şi kə­də­ri­lə ipək­lə­rə bü­kül­müş bu ba­la­ca vü­cu­du qol­la­rı ara­sı­na alıb, ba­la­ca qəb­rə-so­yuq tor­pa­ğa tap­şır­dı...

   Anam ya­taq­da üzü­nü di­va­ra çe­vi­rib ağ­la­yır­mış ( bun­la­rı mə­nə mən­dən iki yaş 6 ay bö­yük ba­cım Ya­qut da­nı­şıb). Atam qəb­ris­tan­dan pə­ri­şan qa­yıt­ma­ğı­na  bax­ma­ya­raq ana­ma tə­səl­li ve­rir­miş. Son­ra­lar bun­la­rı bi­zə anam özü də da­nı­şır­dı.

   Biz hün­dür tə­pə­nin ba­şın­dan aşa­ğı yo­la en­miş­dik. Atam evi­mi­zin  yo­la ba­xan di­va­rı­na söy­kə­nib, əl­lə­ri  si­nə­sin­də çar­paz­lan­mış hal­da ar­xa­mız­ca uzun müd­dət bax­dı, de­mə, ata­mı­zın bi­zim­lə bu son gö­rü­şü imiş. De­yir­lər in­san səa­də­ti­ni də, fə­la­kə­ti­ni də əv­vəl­cə­dən duy­maq qa­bi­liy­yə­ti­nə ma­lik­dir. Mən o nik­bin, qay­nar tə­bi­ət­li, bir yer­də bir an du­rub-din­cəl­mə­yən ada­mın be­lə məh­zun  du­ru­şu­nu in­di dərk edi­rəm. Bu mə­nim ya­dım­da­dır, o du­ruş göz­lə­ri­mə nəqş olun­muş­dur...

   Gü­nor­ta­ya az qal­mış biz ba­ba­mın kən­di­nə çat­dıq.

 

 

 

 

DAŞ­SA­LAH­LI  KƏN­Dİ

 

Daş­sa­lah­lı kən­di Avey dağ sil­si­lə­si­nin ətə­yin­də sa­lın­mış­dır. Kənd ar­xa­dan qə­dim in­san­la­rın məs­kən sal­dı­ğı və ya­şı bu­nun­la öl­çü­lən Avey dağ­la yan­la­rın­dan hün­dür tə­pə­lər­lə əha­tə olun­muş­dur.

   Avey da­ğın ən mən­zə­rə­li ye­ri  onun dağ çi­çək­lə­rin­dən ör­tül­müş dağ ha­va­lı zir­və­si də aşa­ğı­da Dam­cı­lı bu­laq his­sə­si­dir. Tə­bi­ət özü daş­la­rı yon­muş, rən­də­lə­miş, qövs şə­ki­lin­də hün­dür­lü­yü 3- 4 metr olan qa­pı­sız bir ey­van dü­zəlt­miş, bu­ra­nı­ın dö­şə­mə­si, ta­va­nı da ağ daş­dan yo­nul­muş­dur. Ta­va­nın­dan göz ya­şı ki­mi su  sü­zü­lür. Bu su çox  müa­li­cə əhə­miy­yət­li su­dur. Xəs­tə­lə­rə hə­mi­şə bu bu­laq­dan su apa­rar­dı­lar. Bir az o yan­da, qa­ya­nın al­tın­da  uzu­nu   iki-  üç met­rə bə­ra­bər, qa­lın­lı­ğı bir met­rə qə­dər olan daş bir taxt var. Bu üs­tü mər­mər da­şı ki­mi rəng­lən­miş daş qa­ya­dan­mı qo­pub, yox­sa bu­nu qə­dim in­san­lar öz ra­hat­lıq­la­rı üçün­mü dü­zəl­dib­lə­r? Mə­lum de­yil...

   Biz uşaq­lar bü­tün gü­nü  bu daş tax­tın üs­tün­də  ev­cik qu­rar, süf­rə açar, ora­da­kı çox­lu mey­və ağac­la­rın­dan dər­di­yi­miz ən­cir, nar, yaz­da ağ tut, son pa­yız­da dağ­da­ğan ağa­cı­nın mey­və­lə­rin süf­rə­mi­zə dü­zər­dik  Ocaq qa­la­yıb, gə­lin bə­zə­yib oy­na­yar­dıq. Evin al­tın­da isə ba­ba­mın çox zən­gin mey­və ba­ğı var­dı. Bu ba­ğı 105 il ömür sür­müş ba­ba­mın ata­sı Və­li ağa sal­mış­dı, özü be­cər­miş­di. Yaz­da bu ba­ğın çi­çək­lə­ri, pa­yız­da mey­və­lə­ri rən­ga­rəng olur­du. " Aşır­lı" və " Daş­sa­lah­lı" adıy­la kənd iki ye­rə bö­lü­nür­dü. Bu­ra­ya " yu­xa­rı", " aşa­ğı" Daş­sa­lah­lı da de­yir­di­lər. Aşır­lı kən­di­nin " Gü­ney oba­sı" Avey da­ğa söy­lən­miş, daş­lıq­lar­da sa­lın­mış­dı. Bu­ra kən­din gü­ney olan tə­rə­fi idi.

   Ba­ba­mın evi Dam­cı­lı bu­la­ğın al­tın­da, hün­dür bir tə­pə­nin üs­tə idi. Avey da­ğın qa­ya­lıq yer­lə­ri, çın­qıl­la­rı çox se­hir­li idi. Qa­ya­lıq­lar­da tu­rac­lar, kək­lik­lər yu­va qu­rur, ça­lıla­rın ara­sın­dan boy­la­nan sa­rı yem­lik çi­çək­lə­ri, qı­zıl la­lə­lər, qa­ya­dan sal­la­nan qıv­rım qa­ya ot­la­rı qa­ya­nı bə­zə­yir, biz uşaq­la­rı on­la­rı dər­mək üçün qa­ya­lıq­la­ra dır­maş­dı­rar­dıq; hə­lə bə­növ­şə dö­şən­miş çın­qıl­lıq­lar, dağ ətə­yi! Dam­cı­lı bu­la­ğın ətrafı necə gözəl, cazibəli idi!..

   Dam­cı­lı bu­laq­da  bir yer var­dı;  qoy­maz­dı­lar biz bu­ra­ya ayaq ba­saq, de­yir­di­lər bu­ra " ocaq" dır, yə­ni müqəd­dəs yer­dir. Ki­min­sə bu­ra­da qəb­ri var­dı. Bu­la­ğın su­yu də­rə bo­yu axıb ba­ba­mın ba­ğı­nın ba­şın­da "Qa­ra­bu­lağ"a ge­dən yol­da­kı çu­xur­da göl ya­ra­dır­dı.

   Avey dağ­dan qay­na­yan Qa­ra­bu­laq kən­din " gü­ney oba­sı" his­sə­si­nə çox ya­xın idi. Qa­ra­bu­laq­da bir cüt qo­ca­man çi­nar ağa­cı var­dı. On­la­rın ba­şın­da yaz ay­la­rı hə­mi­şə hop- hop oxu­yar­dı.

   Biz uşaq­lar Qa­ra­bula­ğa get­mə­yi, ora­ya Aşa­ğı Daş­sa­lah­lı­dan su­ya gə­lən bə­zək­li, çi­yin­lə­rin­də sə­həng olan qız­la­ra, gə­lin­lə­rə bax­ma­ğı çox xoş­lar­dıq. Aşa­ğı Daş­sa­lah­lı­dan su­ya gə­lən gö­zəl gə­lin­lə­rə, qız­la­ra aşıq­lar be­lə mah­nı qoşmuş­du­lar:

   Su­la­rı ça­xır daş­dan,

Ge­yir­lər al­dan- qu­maş­dan.

Ağıl­la­rı alır baş­dan

Daş Sa­lah­lı­nın gö­zəl­lə­ri.

 

Ba­ba­mın evi­nin al­tın­da- aşa­ğı tə­rə­fin­də bir yer var­dı, ora­ya "Mi­ra­lı oca­ğı" de­yir­di­lər. Biz ora­ya ayaq ba­sa bil­məz­dik. - Ora­da on­la­rın ba­ba­la­rı Mi­ra­lay­lar­dan kim isə bas­dı­rı­lıb­mış. Bu haq­da alim Tey­mur Bün­ya­tov da yaz­mış­dır. La­kin onun ye­ri­ni sə­hih mən, ba­cım və Mi­ra­la­yev­lər­dən Tey­mur Mi­ra­la­yev və baş­qa­la­rı bi­lir. Ora­da və Dam­cı­lı bu­laq­da ar­xeo­lo­ji iş apa­rıl­sa bəl­kə də qə­dim ta­ri­xi­mi­zin bir və­rə­qi də açı­lar.

   Gü­nor­ta­ya az qal­mış biz ba­ba­mın kən­di­nə çat­dıq de­miş­dim. Bə­li, hün­dür tə­pə­nin üs­tün­də hər­lə­mə, ey­va­nı, hər­lə­mə mə­həc­cə­ri, ma­vi bo­yaq­lı da­mı qır­mı­zı ki­ra­mid­li evi uzaq­dan  gör­dü­yüm za­man duy­du­ğum se­vin­ci təs­vir et­mək müm­kün de­yil. Göz­lər­də ya­nan o işı­ğı, qa­na do­lan o hə­ra­rət­li, o şi­rin duy­ğu­la­rı ne­cə, han­sı söz­lə təsvir et­mək ola­r?

   Qa­pı­ya ya­xın­la­şan­da biz­dən yaş­ca bö­yük xa­la­la­rı­mız qaç­dı­lar, mə­ni qu­caq­la­rın­da evə apar­dı­lar. Ba­cı­mı da nə­va­ziş­lə­rə qərq et­di­lər.

   Qa­pı­da tə­zə çi­çək­lən­miş aka­si­ya ağa­cın­dan qu­zu ası­lıb so­yu­lur, sa­mo­var qay­na­yır, ey­van­da­kı bu­xa­rı gur­ha­gur ya­nır­dı. Xa­la­la­rım bə­növ­şə qo­ma­la­rı­nı şax­la­ra bağ­la­yıb bi­zə sax­la­mış­dı­lar. Ev ota­ğın­da gül­dan­lar, kü­pə­lər bə­növ­şə ilə dol­muş­du, bə­növ­şə ət­ri hər ya­nı tut­muş­du...

   Evin hər tə­rə­fi sa­rı, bə­növ­şə­yi ağ çi­çək­lər­lə, sa­rı boy­ma­də­rən gül­lə­ri­lə bə­zən­miş­di. Ba­ba­mın evi­nə ya­xın olan Qa­ra­bu­laq­da­kı çi­nar­la­rın ba­şın­da hop- hop ye­nə də ba­har mah­nı­sı oxu­yur­du.

   Ba­bam­la nə­nəm bi­zi əziz­lə­yir­di­lər. Ba­cım Ya­qut­la mən çox şad idik. Anam isə il­lər­lə göz­lə­di­yi, in­di Xan­lıq­lar kən­di­nin qə­dim qə­bi­ris­ta­nın­da tor­pa­ğı bat­mış köh­nə qə­bir­lə­rin ara­sın­da ba­la­ca so­yuq, qə­bir­də qo­yub gəl­di­yi oğ­lu­nun, o mə­sum Sə­bi­nin qüs­sə­si­ni çə­kir­di. Qu­ca­ğı boş, göz­lə­ri yaş idi...

 

 

NA­ĞIL­LAR ALƏ­MİN­DƏ

 

Ba­bam­gi­lə gəl­mək na­ğıl­lar alə­mi­nə düş­mək de­mək idi. Ba­ba­mın ki­çik qar­da­şı Əmi­ras­lan ba­ba­mın uşaq­la­rı ilə xa­la­la­rım, ki­çik da­yım­la biz də bağ­da, Dam­cı­lı bu­laq­da çi­çək­lər ara­sın­da, nəğ­mə­lər ara­sın­da olur­duq.

   O il­lər Dam­cı­lı bu­laq­da çox­lu mey­və ağac­la­rı var­dı. Bü­tün gü­nü o ağac­la­rın ba­şın­da yaz, pa­yız mey­və­lə­ri ye­yir, qa­ya­ya dır­ma­şır, an­caq ora­da­kı ka­ha­ya çı­xa bil­mir­dik.

   Qa­ya­la­rın baş­qa bir ro­man­ti­ka­sı var; biz çın­qıl­lar ara­sın­dan ça­lı­la­rın di­bin­dən çox­lu bə­növ­şə, yem­lik yı­ğır, qa­ya­la­rın ovu­ğun­da tu­rac, kək­lik yu­mur­ta­sı ax­ta­rır­dıq.

   Şı­dır­ğı ya­ğış ya­ğan­da qa­ya­nın dö­şün­dən sel­lə­rin ov­du­ğu yer­lə­rin ki­rəc­lə­di­yi nov­ça­dan ağ kö­pük­lü sel şə­la­lə ki­mi tö­kü­lür­dü. Ya­ğış ara ve­rib, sel güc­dən dü­şən­də biz qız­lar ora­ya qa­çır­dıq, ayaq­la­rı­mı­zı so­yu­nub, qa­ya­dan tö­kü­lən sel ilə yu­xa­rı- aşa­ğı qa­çır­dıq. Bu­nun bi­zə ver­di­yi şad­lı­ğı heç bir şey­lə əvəz et­mək ol­maz­dı.

   Gün­lə­ri­miz be­lə çi­çək­lər, nəğ­mə­lər dün­ya­sın­da fə­rəh­li ke­çir­di.

   Bir gün anam sə­hər yu­xu­dan du­ran­da nə­nə­mə de­di:- Bu sa­at mə­ni evi­mə yo­la sa­lın. Ora­da bir bəd­bəxt­lik üz ve­rib. - Nə­nəm de­di: - Be­lə xəs­tə hal­da ha­ra ge­dir­sən, sən bi­li­ci de­yil­sən ki, ora­da nə ol­du­ğu­nu bi­lə­sə­n?!

   Anam de­di: - Yu­xu gör­mü­şəm, gör­düm ki, saç­la­rı­mı da­ra­yı­ram, ətə­yi­mə qı­ğıl­cım tö­kü­lür. Bir də evi­min da­mın­dan alov çı­xır, ev ya­nır. - Nə­nəm ona tə­səl­li ve­rib de­di: - Fi­kir­li ya­tıb­san, ha­mı­sı bun­dan­dır. Yu­xu ilə he­sab­laş­saq gə­rək ya­şa­ma­yaq.

   Biz xa­la­la­rı­mız­la, Əmi­ras­lan ba­ba­nın uşaq­la­rıy­la ye­nə də ba­ğa, ora­dan Dam­cı­lı bu­la­ğa get­dik. Ba­ha­rın ən gö­zəl vax­tı, is­ti aran tor­pa­ğı­nın çi­çək­lə­rə bü­rü­yən mart ayı­nın son­la­rı idi. Çox­lu yem­lik dər­dik, bə­növ­şə dəs­tə­lə­ri bağ­la­dıq, kək­lik, tu­rac, qır­qo­vul yu­mur­ta­sı tap­dıq, əl vur­ma­dıq, ev­də de­miş­di­lər: -Yu­mur­ta­ya əl vur­sa­nız ana quş yu­va­ya gəl­məz.

   Bağ­dad el­lə­rin­dən gə­lən dur­na­la­rı qar­şı­la­dıq, yay­lıq­la­rı­mı­zın ucu­nu düy­dük, onu üç gün­dən son­ra açıb ba­xa­caq­dıq. Ki­min yay­lı­ğı­nın dü­yü­nün­də qır­mı­zı tük ol­sa idi, de­mək o xoş­bəxt ola­caq­dı...

   An­caq o dü­yü­nü aç­maq, bəx­ti­mi­zi yox­la­maq bi­zə qis­mət ol­ma­dı...

 

 

 

 

BƏ­NÖV­ŞƏ­LƏR ÜS­TƏ GÖZ YAŞ­LA­RI

 

  Biz gü­nor­ta hay­lı- ha­ray­lı, saç­la­rı­mız­da ba­dam çi­çək­lə­ri­nin ət­ri, əli­miz­də şax­la­ra dü­zül­müş bə­növ­şə dəs­tə­lə­ri, ci­yər­lə­ri­miz­də ba­har ha­va­sı, çi­çək ət­ri,  göz­lə­ri­miz­də se­vinc işı­ğı evə qa­yıt­dıq.

   Ey­va­na gi­rən­də içə­ri­dən ağ­laş­ma sə­si eşit­dik. Ba­cım Ya­qut­la mən çox qorx­duq, qa­nı­mız qu­ru­du, elə bil­dik ana­mız ölüb. Çün­ki, o həm xəs­tə­hal, həm qüs­sə­li idi. Evə gi­rən­də göz­lə­ri­miz onu ax­tar­dı.

   Evə bü­tün qo­hum­lar yı­ğıl­mış­dı­lar. Ev ota­ğın­da ar­vad­lar ağ­la­şır­dı­lar. Ana­mın üzün­də qan qal­ma­mış­dı., nə­fə­si güc­lə ge­dib- gə­lir­di. Göz­lə­rin­dən sel ki­mi göz yaş­la­rı axır­dı: bi­zi gö­rən­də hıç­qı­rıq onu boğ­du, ürə­yi get­di. İn­di ba­şa dü­şü­rəm ki, o ye­tim qal­mış cüt qı­zı­na ba­xan­da o ha­la düş­müş­dü.

   - Ana! Ay ana!... İn­di göz yaş­la­rım­la yaz­dı­ğım bu sə­tir­lər üs­tü­nə tö­kü­lən göz yaş­la­rım qoy sə­nin o göz yaş­la­rı­na qa­rış­sın:-  Biz ba­cım­la o gün­dən kə­dər üçün do­ğul­muş ana­mı­zı da­ha çox sev­dik.

   Ki­şi­lər qo­naq otağı­na ba­ba­mın ba­şı­na yı­ğıl­mış­dı­lar. De­mə, biz Dam­cı­lı bu­laq­da olan­da Xan­lıq­lar kən­din­dən bir at­lı gə­lib de­yir: - Pa­şa ağa­nın atı dam­da­dır, özü yo­xa çı­xıb. Anam dər­hal " onu öl­dür­dü­lər, - de­yib ürə­yi ge­dir. Anam da­xi­li zid­diy­yət­lə­ri yax­şı bil­di­yi üçün bu hök­mü ve­rir. Ev ota­ğı ağ­zı­na­can qo­hum­lar­la, qon­şu ar­vad­lar­la do­lu idi. Ha­mı­sı da ağ­la­şır­dı. Biz uşaq­lar- ba­cım­la mən də ağ­la­yır­dıq, əli­miz­də­ki bə­növ­şə dəs­tə­lə­ri­nin üs­tü­nə göz yaş­la­rı­mız tö­kü­lür­dü. Biz se­vinc­lə yığ­dı­ğı­mız bə­növ­şə dəs­tə­lə­ri­ni əli­miz­dən ye­rə qoy­mur­duq, on­lar is­lan­mış­dı­lar, la­kin bu sə­hər şe­hi de­yil, göz yaş­la­rı idi. Ata­sız qal­mış iki qız uşa­ğı­nın göz yaş­la­rı... Göz­lə­ri­miz qu­ru­yan­dan son­ra  göz yaş­la­rı­mız il­lər uzu­nu bi­zim ürə­yi­mi­zə ax­dı... Bu­nu du­yan yax­şı in­san­lar da ol­du, duy­ma­yan­lar da. Kən­di­mi­zin yax­şı adam­la­rı­na min­nət­da­ram, on­lar 30- cu il­in " tə­miz­lən­mə" qır­ğın illə­rin­də biz iki ba­cı­ya to­xun­ma­dı­lar,  biz on­da ali mək­təb­də oxu­yur­duq, mən də hər­dən­bir xır­da- xır­da  ya­zır­dım. Bi­zi pa­xıl­lar­dan, xə­bis­lər­dən qo­ru­du­lar.

   Atam ba­ba­mın ba­cı­sı oğ­lu idi. Qo­hum- əq­ra­ba əli si­lah tu­tan qo­çaq, ta­nın­mış ki­şi­lər si­lah­la­nıb, ba­ba­mın ət­ra­fı­na top­lan­mış­dı­lar. 

   Ba­bam si­lah gö­tür­mə­di. Ba­bam el hör­mə­ti qa­zan­mış vü­qar­lı, təm­kin­li, cə­sa­rət­li, öm­rü at be­lin­də keç­miş bir el ağ­saq­qa­lı idi. O, qan düş­mən­çi­li­yi­nin tə­rəf­da­rı de­yil­di. Cə­ha­lə­ti ca­hil ki­mi yox, alim ki­mi qar­şı­la­yır­dı. Bu ki­şi­lər dip­lom­suz hə­yat ali­mi idi­lər. Ca­van­lar­dan söz alır ki, onun ra­zı­lı­ğı ol­ma­dan ora­da si­la­ha əl at­ma­sın­lar, ca­van­la­rı qo­ru­maq üçün "tay­fa" da­va­sı­na yol ver­mir­di.

   O gün anam­la biz iki ba­cı da kən­di­mi­zə yo­la düş­dük. Ye­nə ara­ba qo­şul­muş, içə­ri­si­nə gə­bə dö­şən­miş, dö­şək sa­lın­mış, ipək mü­tək­kə, yas­tıq­lar qo­yul­muş­du, la­kin yo­lu­muz in­di se­vin­cə de­yil, kə­də­rə idi. Anam ağ­la­yır­dı, nə­nəm- qız­la­rın ya­zıq­dır, - de­yə onu sa­kit et­mə­yə ça­lı­şır­dı. An­caq bu müm­kün­dü­mü! Ana­mın kə­də­ri qor­la­nan ocaq­dı...

TƏ­SƏL­Lİ­SİZ KƏ­DƏR

 

Ara­ba­mız Aks­ta­fa ça­yı­na enən hün­dür tə­pə­nin ba­şı­na ça­tan­da bu­ra­da qar­şı­da­kı tə­pə üs­tün­də uca ay­na­bənd­li gü­nəş­dən par-par ya­nan evi­mi­zi, onun qar­şı­sın­da­kı qo­şa çi­na­rı gö­rüb ba­cım­la se­vi­nir­dik.

   Bu­nu dərk et­mir­dik ki, bu bi­zim ata oca­ğı­mız­la son gö­rü­şü­müz­dür.

   Anam bu­nu bil­di­yi üçün kə­də­ri tə­səl­li­siz idi. Ara­ba­mız Aks­ta­fa  ça­yı­na enir­di. Aks­ta­fa coş­ğun, daş­qın idi. Kök­lü ağac­la­rı, ca­van şax­la­rı bu­rul­ğa­nın­da fır­la­da-fır­la­da bu­la­nıq axır­dı, öz "töh­fə­lə­ri­ni" Kür ça­yı­na apar­ma­ğa tə­lə­sir­di. Axı ar­tıq mart ayı­nın son­la­rı idi, çay­lar­da bir ba­har coş­ğun­lu­ğu var­dı.

   Ara­ba­çı ma­hir sü­rü­cü idi. O, bir kö­pü­rən ça­ya, bir qa­pı­mız­da yı­ğı­lan ca­maa­ta, bir ara­ba­da hıç­qı­ran qa­dı­na ba­xıb, ara­ba­nı su­ya sal­dı (bu mə­nim az-çox ya­dım­da­dır). Su tə­kər­lə­ri aşır, çay qur­ban is­tə­yir­di, mən də tə­kər­dən aş­mış su ilə oy­na­yır­dım, əli­mi su­dan çək­mir­dim.

   Ara­ba­çı is­ti­qa­mə­ti də­yiş­di, ca­mış­lar üzə-üzə bi­zi sa­hi­lə çı­xart­dı­lar. Son­ra­lar bu­nu bir mö­cü­zə ki­mi da­nı­şır­dı­lar ki, nə əcəb bi­zi çay apar­ma­yıb.

   Evi­mi­zə ya­xın­la­şır­dıq, ara­ba­mız do­la­ma yol ilə tə­pə ba­şı­na qal­xır­dı. Mə­nə elə gə­lir­di ki, atam ye­nə də o di­va­ra söy­kə­nib bi­zə ba­xır. Mə­ni qu­caq­la­yıb ara­ba­dan dü­şü­rə­cək və cib­lə­ri­mə kon­fet dol­du­ra­caq.

   Qa­pı­mı­za çat­dıq. Atam yox idi, onun əvə­zin­də qa­pı­da üs­tü ör­tü­lü bir cə­na­zə du­rur­du. Heç cü­rə dü­şü­nə bil­mir­dim o cə­na­zə­də­ki atam­dı.

   Biz qa­pı­mı­za ça­tan­da bi­bi­lə­rim bi­zi fər­yad­la qar­şı­la­dı­lar. Kənd ar­vad­la­rı bi­zi əha­tə et­di­lər, ki­şi­lər ima­rə­tin o üzün­də top­lan­mış­dı­lar. Anam çox zə­if idi, onu içə­ri apa­rıb dö­şək üs­tün­də oturt­du­lar.

   Ağ­laş­ma baş­la­dı, ata­mın qo­çaq­lı­ğı, ca­van­lı­ğı, in­san­pər­vər­li­yi haq­da ağı­lar de­yi­lir­di. O tə­rə­fin ya­xın qo­hum­la­rın­dan da bu yas mə­ra­si­mi­nə gə­lən çox idi. Odur ki, kənd ar­vad­la­rı be­lə ba­ya­tı de­yib ağ­la­yır­dı­lar:

 

Qan­lı dağ­lar,

Qa­da­lı, qan­lı dağ­lar,

Bur­da bir igid ölüb

Dost da ağ­lar, qan­lı da ağ­lar.

 

Bur­dan bir at­lı get­di,

Atını nal­lat­dı get­di.

Ay ki­mi şə­fəq sal­dı

Gün ki­mi bat­dı get­di.

 

Hər iki tə­rə­fin ya­xın qo­hu­mu, məş­hur şa­ir Ha­cı­rə­him ağa Və­hi­di­nin qı­zı, ki­şi şü­ca­ət­li Sa­ya­lı xa­nım be­lə ağ­la­yır­dı:

 

Atın qal­xa­na də­yər,

Qal­xar, qal­xa­na də­yər.

Hər nə dəy­di, bi­zə dəy­di,

Bun­dan xal­xa nə də­yər...

 

Ata­mın ba­cı­la­rı, çox sev­dik­lə­ri da­yı qı­zı, qar­daş­la­rı­nın ca­van ar­va­dı ana­ma mü­ra­ci­ət­lə be­lə de­yir­di­lər:

 

Əlin xi­na tut­ma­sın,

Çe­vir gü­nə tut­ma­sın.

Ya­rı ya­ra­lı ge­dən,

Öm­rün bi­nə tut­ma­sın.

 

(Yə­ni, qar­da­şı­mız­dan son­ra hə­ya­tın ol­ma­sın). Bun­la­rı mə­nə mən­dən bö­yük ba­cım da­nı­şıb. Mə­nim ya­dım­da de­yil. Bu fər­yad­la­rın, ya­nıq­lı ba­ya­tı­la­rın sə­si hə­lə də qu­la­ğım­da­dır. Ana­mın ürə­yi get­di, ba­cım­la mən də ağ­la­yır­dıq. An­caq mən nə üçün ağ­la­dı­ğı­mı o qə­dər də dərk et­mir­dim, ne­cə yə­ni atam ölüb, bu ola bil­məz­di. Mən tez- tez şə­hər yo­lu­na ba­xır, onun ora­dan atı­nı ça­pıb, çı­xa­ca­ğı­na ina­nır­dım.

  Ag­laş­ma qur­ta­ran ki­mi əmi­miz, bi­bi­miz uşaq­la­rıy­la ba­cım­la mən də evi­mi­zin qar­şı­sın­da­kı tə­pə­lə­rdən qar çi­çək­lə­ri yığ­ma­ğa qaç­dıq. Qar çi­çək­lə­ri­nin, tə­zə cü­cə­rən ot­la­rın ət­ri, yaz gü­nə­şi­nin işı­ğı, hə­ra­rə­ti bi­zi elə se­hir­lə­di ki, aşa­ğı­da­kı vay-şi­və­ni də, ata­nın ölü­mü­nü də unut­duq.

   Se­vinc­də də, kə­dər­də də uşaq elə uşaq­dır.

    Ata­mın ölü­mü haq­qın­da eşit­dik­lə­rim, ana­mın de­di­yi da­xi­li zid­diy­yət­lər nə idi:

   Xalq ara­sın­da bö­yük hör­mə­ti olub, şəx­siy­yət ki­mi ta­nı­nan ata­mın ya­xın dos­tu Po­lad oğ­lu Ab­ba­sın evin­də Hə­mid Sul­ta­nov ata­mı gö­rür və de­yir: -Sə­nin hər  tə­rə­fin Qa­ra­xal­lar nəs­li­dir. Həm də sə­nin atı­cı­lı­ğın, qo­çaq­lı­ğın, cə­sa­rə­tin haq­da eşit­mi­şəm. Gəl bi­zim Hüm­mət par­ti­ya­sı­na ya­zıl. Bəy­lik, xan­lıq, mül­kə­dar­lıq döv­rü ar­tıq qur­tar­dı. Mülk­lə­ri­ni öz əlin­lə kənd­li­lə­rə pay­la. On­suz da tez­lik­lə bu mülk­lər kənd­li­lə­rə pay­la­na­caq.

   Xalq­la ya­xın ün­siy­yət­də olan Pa­şa ağa­nı bu söz ra­zı sa­lır. Me­şə­ni, mül­kü kənd­li­lər ara­sın­da bö­lə­cə­yi xə­bə­ri alan nəs­li­miz­dən mül­kə­dar ağa­lar­dan bir qru­pu onu ara­dan gö­tür­mə­yi qə­ra­ra alır­lar, bir qru­pu bu­na cid­di eti­raz edir, bir qru­pu isə xə­bər­siz olur. Bu ölü­mü təs­diq edib, tez­ləşdi­rən be­lə bir ha­di­sə­ni də da­nış­dı­lar.

   Atam Dil­ba­zi bəy­lə­ri ilə ha­ra­dan­sa gə­lir­lər­miş. Yol­da kən­din ən mö­tə­bər yox­sul kənd­li­lə­rin­dən bi­ri olan Ömər oğ­lu Mus­ta­fa­ya rast gəlir­lər. Pa­yı­zın so­nu imiş, Ömər oğ­lu çox pə­ri­şan ge­dir­miş. Atam so­ru­şur: - Ay Ömə­roğ­lu ni­yə be­lə fi­kir­li­sə­n? O de­yir: - Ne­cə edim, uşag­lar so­yuq­dan qı­rı­lır­lar, nə pul var odun alaq, nə də me­şə­dən  odun qır­ma­ğa ix­ti­ya­rı­mız var.

   Atam bu­nu eşi­dən­də me­şə­nin bu­ra­xı­lış ka­ğı­zı­nı ona ve­rib de­yir:

- Get, me­şə­dən is­tə­di­yin qə­dər odun tə­da­rük elə. Bun­dan son­ra on­lar Fəx­rə­li ar­xı­nın kə­na­rın­dan ağ­laş­ma sə­si eşi­dir­lər. At­la­rı ağ­laş­ma gə­lən tə­rə­fə ça­pır­lar. Ora­da ağ­la­yan qa­rı­dan nə üçün ağ­la­dı­ğı­nın sə­bə­bi­ni so­ru­şur­lar, qa­rı de­yir:

   -Bir cüt ökü­züm var­dı, öl­dü­lər. Uşaq­la­rım çöl­də qal­dı. Atam ci­bin­dən pul ki­sə­si­ni çı­xa­rıb onun üs­tü­nə atır. Çox bö­yük mülk sa­hi­bi bəy­lər qa­rı­ya heç bir şey ver­mə­yib, öz ara­la­rın­da de­yir­lər: - Ye­ti­mə bax, bi­zə mey­dan oxu­yur. Bun­la­rın ha­mı­sı onun tez­lik­lə mülk­lə­ri­ni kənd­li­lə­rə ve­rə­cə­yi­ni təs­diq edir, onun ölü­mü­nü tez­ləş­di­rir. Bir də on­da er­mə­ni hü­cum­la­rı­nın qar­şı­sı­nı al­maq üçün Did­va­nın di­bin­də sən­gər qa­zı­lır­dı, bu işə atam rəh­bər­lik edir­di.

   Mül­kə­dar bəy­lər de­yir­lər:

   - Emi­nə­nin nə­və­si bəy­lə­rə qır­ğın ha­zır­la­yır. Bu da Ta­vuz bəy­lə­ri­nin qır­ğı­nı vax­tı­na rast gə­lir.

 

 

ATA­MI APAR­MA­YIN

 

Gü­nor­ta tə­pə­lər­dən yığ­dı­ğı­mız qar çi­çək­lə­ri və uşaq se­vin­ci ilə evi­mi­zə qaç­dıq, an­caq bu ev da­ha o de­yil­di. Se­vin­ci­miz tez­lik­lə qə­mə, fər­ya­da dön­dü. Əli­miz­də­ki qar çi­çək­lə­ri­nin ye­rə ne­cə sə­pə­lən­di­yi­ni bil­mi­rəm. Ki­şi­lər ata­mın cə­na­zə­si­ni gö­tü­rüb quş ki­mi hə­min tə­pə­dən gəl­di­yi­miz yo­la en­di­lər. On­lar ata­mı Aks­ta­fa­nın o ta­yın­da­kı Dil­ba­zi­lə­rin qəb­ris­tan­lı­ğı­na apa­rır­dı­lar.

   Tə­pə ba­şın­da şen­li­yin, qo­hum-əq­ra­ba­nın ar­vad­la­rı ağı de­yib, ağ­la­yır­dı­lar.

   Bi­bi­lə­rim fər­yad edir­di­lər. Ba­cım­la mən də cə­na­zə­nin ar­dın­ca "Ata­mı apar­ma­yın! Ata­mı apar­ma­yın!", de­yə­rək fər­yad edir­dik, cə­na­zə­nin ar­xa­sın­ca qaç­maq is­tə­yir­dik. An­caq bi­zim ürək yan­dı­ran fər­yad­la­rı­mı­zı eşi­dən, sel ki­mi axan göz yaş­la­rı­mı­za ba­xan kim idi, ata­mi çi­yin­lə­rin­də apa­rır­dı­lar. Bir­cə anam səs­siz ağ­la­yır­dı, hıç­qı­rıq­lı nə­fə­si güc­lə ge­dib gə­lir­di. O, ölü ki­mi bə­ni­zi qaç­mış can­sız idi. Onun ca­van, gö­zəl, şü­ca­ət­li əri­ni apa­rır­dı­lar. Onun yu­va­sı da­ğı­lır­dı.

  Atam 31-32 yaş­la­rın­da gö­zəl dün­ya­dan na­kam, ya­ra­lı tor­pa­ğa get­di. Anam 28 ya­şın­da gö­zü yaş­lı, ya­nın­da iki qız öv­la­dı ilə dul qal­dı.

   Be­lə­cə biz iki ba­cı uşaq­lıq­dan kə­dər dün­ya­sı­na düş­dük. Bu gün­dən son­ra ana­mı­zın şən, xoş gün­lə­ri­nə yox, qəm­li göz yaş­la­rı­na yol­daş ol­duq və feo­dal dün­ya­sı­na, xü­su­si mül­kiy­yə­tin fa­ciə­li dün­ya­sı­na ürə­yi­miz­də nif­rət o gün­dən oyan­dı.

    Anam 13 ilin şi­rin, acı də­qi­qə­lə­ri­ni bu ev­də ya­şa­mış­dı. Onun se­vim­li qon­şu­la­rı var­dı: "Hə­mə­şəl­lər­dən" – Xə­di­cə xa­la, Sa­ya­lı xa­la, Qor­çu­lar­dan Mə­lək nə­nə, Qa­ra­xal­lar­dan Tü­kəz­ban xa­la və ad­la­rı­nı unut­du­ğum əziz qon­şu­lar.

   Bu qon­şu­lar­dan, öz evin­dən, gü­zə­ra­nın­dan ay­rıl­maq ona çə­tin gə­lir­di. Bu fə­la­kət için­də o öz təm­ki­ni­ni itir­mir­di. Dil de­yib ağ­la­ma­ğı xoş­la­mır­dı, la­kin bü­tün gü­nü onun göz yaş­la­rı qu­ru­ma­yır­dı. Biz ba­cım­la ağ­la­mır­dıq, gü­nün ya­rı­sı­nı ağ­la­yır, ya­rı­sı­nı əmi­miz uşaq­la­rı ilə qar çi­çə­yi yı­ğır­dıq.

   "Ata­mı apar­ma­yın" - de­yən fər­yad­la­rın sə­si ye­nə də qu­la­ğım­da səs­lə­nir. Ürə­yim od al­mış qov ağa­cı­na ox­şa­yır. Bəl­kə də mə­ni şa­ir edən qoy­nun­da ya­şa­dı­ğım tə­biə­tin gö­zəl­li­yi, ata­mın fa­ciə­li ölü­mü, ana­mın əbə­di kə­də­ri, öv­lad mə­həb­bə­ti, feo­dal dün­ya­sı­na nif­rə­tim ol­du.

 

 

ƏBƏ­Dİ AY­RI­LIQ

 

   Ata­mın ölü­mü­nün 7 gü­nü ta­mam olan­da nə­nəm Sa­ya­lı xa­nım­la mən Daş­sa­lah­lı­ya qa­yıt­dıq. O gün­dən döş­lə­rin­də bi­tən xı­na ot­la­rı­nı əzib, əl­lə­ri­mi­zi xı­na­la­dı­ğı­mız bə­növ­şə­li, nər­giz­li Kar­qa­ya me­şə­sin­dən, Fəx­rə­li ar­xın­dan, bi­yan otu, yaz çi­çək­lə­ri yığ­dı­ğı­mız " Ta­cı­bəy­dən", qa­ran­lıq ge­cə­lər üs­tün­də yan­dı­rı­lan şam­la­rın işı­ğıy­la sehr­lən­di­yi­miz " Ço­ban ba­ba" ya­tan yem­lik­li düz­lər­dən, qa­ra­xal­lı Tü­kəz­ban xa­la­mız­dan, di­zi­nin üs­tə na­ğıl­la­rıy­la bö­yü­dü­yü­müz Xə­di­cə xa­la­dan, Mə­lək nə­nə­dən, Sa­ya­lı xa­la­nın yu­mur­ta­lı tax­ca­sın­dan, gi­lə­nar­lı ba­ğın­dan, ata evin­dən, ölüm­lə­ri ana­mı­zı əbə­di ağ­la­dan ba­la­ca qar­da­şı­mız­la ba­la­ca ba­cı­mı­zın hər gün vəh­şi çi­çək­lər­lə bə­zə­di­yi­miz tə­pə üs­tün­də­ki qə­bir­lə­rin­dən, doğ­ma tor­paq­dan əbə­di ola­raq ay­rıl­dım...

   Bu də­fə na­ğıl­lar dün­ya­sı mə­nə kə­dər­li gö­rün­dü. Uşaq şən­li­yi­mə bu gün­dən get­dik­cə də­rin­lə­şən kə­dər hop­du.

   Ba­cım Ya­qut­la anam ata­mın 40 gü­nü­nə qə­dər evi­miz­də, Xan­lıq­lar kən­din­də qal­dı­lar, ata­mın xa­la­sı ,ana­mın bi­bi­si Ni­gar xa­nım anam­la qal­mış­dı. Bun­dan əla­və qa­ra­xal­lı Tü­kəz­ban, hə­mi­şəl­li Xə­di­cə xa­la, Sa­ya­lı xa­la, Mə­lək nə­nə bir an ana­mı tərk et­mə­yib­lər.

   18-ci il hərc-mərc­lik ili idi. Xan­lıq­lar kən­di ca­maa­tı­nın nə­nə- ba­ba­ma, ata­mın xa­ti­rə­si­nə, ana­ma bö­yük hör­mət­lə­ri ol­ma­say­dı, ba­bam ana­mı, ba­cı­mı, ata­mın qır­xı çı­xa­na qə­dər düş­mən əha­tə­sin­də qo­yub ge­də bil­məz­di. Elə bu vaxt To­vuz bəy­lə­ri­ni kənd­li­lər qır­mış­dı­lar.

   Kənd­dən ana­ma si­fa­riş gön­də­rib­lər ki, nə­yi var yır- yı­ğış et­sin, sa­bah ax­şam qı­zı ilə onu Qa­ra­xal­la­ra gə­ti­rə­cə­yik, bəy­lə­rin axı­rı­na çı­xa­ca­yıq.

   La­kin mər­kəz­dən alı­nan əm­rə gö­rə bu mə­sə­lə da­yan­dı­rı­lır.

   Ata­mın 40 gü­nün­dən son­ra anam­la ba­cım da Daş­sa­lah­lı­ya gəl­di­lər, ana­mı gö­rən­də se­vin­dim, an­caq anam elə zə­if­lə­miş­di, heç özü­nə ox­şa­mır­dı.

   Anam ər evin­dən yal­nız öz ce­hi­zi­ni və ata­mın "dül­dül" ad­lı atı­nı gə­tir­miş­di. At çox gö­zəl, qo­nur, ya­xud tünd gi­lə­nar rən­gin­də, ya­lı uzun, boy­nu, bə­də­ni tən­dü­rüst köh­lən at idi. Onu ge­niş xal­xa­la bu­rax­dı­lar. Dır­na­ğıy­la yer eş­di­yi­ni gör­dü­yü­müz bu gö­zəl köh­lən at bü­tün gü­nü ba­şı aşa­ğı kef­siz dur­du və ot­la­ma­dı. De­yir­di­lər at sa­hi­bi üçün da­rı­xır, bu at anam üçün göz­da­ğı ol­muş­du, o, ata ba­xan ki­mi ağ­la­yır­dı. Son­ra atın ne­cə ol­du­ğu ya­dım­da de­yil.

   Ba­ba­mın evi hün­dür tə­pə­nin üs­tün­də idi., bu­ra­dan bi­zim Xan­lıq­lar­da­kı evi­miz, onun qar­şı­sın­da­kı qo­şa çi­nar ay­dın gö­rü­nür­dü. Babamın böyük dürbini vardı,o dürbinlə baxanda orada adamların gəzdyi xırmanda taxıldöyən maşın, dərz tayaları aydın görünürdü.

  Anam bu mən­zə­rə­ni gör­mə­mək üçün ev­dən ba­yı­ra çıx­mır­dı. O, baş ağ­rı­sı­na tu­tul­muş­du. O il ata­ma yas sax­la­yıb, pən­cə­rə­lə­ri bağ­lı otaq­da sa­at­lar­la otu­rur, ya­tıb ağ­la­yır­dı...

   Ba­ba evi, nə­nə- ba­ba nə­va­zi­şi, on­la­rın yaz­da çi­çək­lə­rə bü­rü­nən bül­bül­lər, ana­dil­lər, isaq-mu­saq quş­la­rı­nın ötüş­dü­yü, mey­və­li bağ­la­rı, kək­lik­li Avey da­ğın­dan sü­zü­lən Dam­cı­lı bu­la­ğı, nar­lı, ən­cir­li, ba­dam­lı ağac­la­rı, qa­ya bo­yu uza­nan ağ tut ağac­la­rı ora­da­kı pa­yız­da zi­rə­sin­də mey­və­si­ni ye­di­yim qo­ca dağ­da­ğan ağa­cı mə­ni va­leh edir­di. Bu­ra na­ğıl­lar dün­ya­sı idi.

   İb­ti­dai in­san­la­rın məs­kən sal­dı­ğı qə­dim ka­ha­la­rın yer­ləş­di­yi qa­ya­lar ətə­yin­də, tə­pə­lər üs­tün­də, bağ­lar ara­sın­da sa­lın­mış bu kənd-qoy­nun­da ba­ba-nə­nə oca­ğı­nın yan­dı­ğı kənd idi...

 

 

ANAM HAQ­QIN­DA TƏ­ƏS­SÜ­RA­TI­MIN

YÜZ­DƏ Bİ­Rİ

 

Anam haq­qın­da­kı xa­ti­rə­lə­rim- ürək­də qal­mış qur­ğu­şun qəl­pə­si ki­mi hə­mi­şə si­nəm­də qan ve­rir,mə­ni göy­nə­dir.

   Ana- ürə­yi ge­niş, özü də qüd­rət tim­sa­lı­dır. O, bü­tün dərd­lə­rin qa­ba­ğın­da qra­nit dağ ki­mi da­yan­ma­ğı ba­ca­rır.

   Gö­zü od­lar gör­müş bi­zim ana­mız be­lə ana­lar­dan idi.

   Hə­ya­tı­mı­zın bü­tün kə­dər­li, ağır an­la­rı­nı biz ana­mız­la bö­lü­şən­dən son­ra sa­kit­lə­şir­dik. Elə bil ki, güc­lü, to­za­naq­lı tu­fan üs­tü­nə sel­lab ya­ğış ya­ğır­dı. To­zu- tor­pa­ğı yu­yub, qön­çə­lə­ri açıb güll­lər­ri par­la­dan ya­ğış.

   Ana­mın mü­la­hi­zə­lə­rin­dən son­ra mə­nim qəl­bim­də kə­dər, ümid­siz­lik, əsəb toz­la­rı si­li­nər, bu­lud­lar da­ğı­lar, ora­da işıq­lı ba­har süb­hə oya­nar­dı. Bu nə üçün elə olur­­du­­?

  Pis­li­yə pis­lik ana­mın qa­nu­nun­da ya­zıl­ma­mış­dı. La­kin o " Bir üzü­nə sil­lə vu­ru­lar­sa, o bi­ri üzü­nü zər­bə­yə çe­vir",- fəl­sə­fə­si­nin də əley­hi­nə idi. O de­yir­di:

   "Qa­ran­lı­ğın üs­tü­nə işıq­lı ge­din". O, in­san­da hə­mi­şə yax­şı cə­hət­lə­ri ax­ta­rır­dı. İn­sa­nın tam pis­li­yi­nə inan­mır­dı. Pis­li­yi do­ğu­ran səbəb­lə­ri öy­rən­mə­yi bi­zə tap­şı­rar­dı.

   Adın­dan, möv­qe­yin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq in­sa­nı uca tut­maq, in­sa­na hör­mət et­mək də onun da­xi­li tə­lə­bi idi.

   Anam hə­ya­tın­da heç kəs­dən bir şey is­tə­məz və um­maz­dı. La­kin özü­nü ha­mı­ya borc­lu he­sab edər­di. Va­rı­nı heç kəs­dən əsir­gə­məz, in­san­la­ra tə­man­na­sız hör­mət edər­di.

 Bu adət ona öz ana­sın­dan mi­ras qal­mış­dı. Adət­lər, vər­diş­lər, xa­siy­yət­lər nə­sil­dən- nəs­lə ke­çir.

   Anam çox dö­züm­lü, də­rin adam idi. Hə­ya­tın ona vur­du­ğu ağır zər­bə­lər qar­şı­sın­da kə­dər­lən­miş­di, la­kin əyil­mə­miş­di. Öz vü­qar və təm­ki­ni­ni öm­rü­nün axı­rı­na qə­dər qo­ru­yub sax­la­mış­dı. Onu ta­nı­yan­lar be­lə ta­nı­yır­dı­lar.

   Mə­nə­vi eh­ti­yac­lar qar­şı­sın­da, mad­di eh­ti­yac­lar ana­ma xır­da gö­rü­nər­di.

   Anam de­yin­gən de­yil­di, ah- vay et­mə­yi də sev­məz­di. Az söz­lü, çox mə­həb­bət­li, hə­zin, meh­ri­ban bir in­san idi. Qə­də­rin­dən ar­tıq hə­ya­lı idi, da­ha doğ­ru­su, on­da bir uşaq pak­lı­ğı var idi. Bu­na gö­rə də hə­ya­tın­da heç kəs­dən pis hə­rə­kət gör­mə­miş­di. Anam la­zım gəl­sə hə­ya­tın məh­ru­miy­yət­lə­ri­nə mərd­cə­si­nə dö­zə bi­lər­di, hör­mət­siz­li­yə yox.

   Anam 68 il ya­şa­dı. Bu müd­dət ər­zin­də onun uca­lan sə­si­ni,təh­qir­li bir sö­zü­nü eşit­mə­dik, əda­lət­siz bir hə­rə­kə­ti­ni gör­mə­dik. Onun bi­zə, uşaq­la­rı­na əl qal­dır­dı­ğı­nı xa­tır­la­mı­ram.

  Biz iki ba­cı idik. Anam bi­zi qəhr- qə­zəb­lə yox,mə­həb­bət­lə fəth et­miş­di. Saf, is­ti, yum­şaq mə­həb­bət­lə!.. Biz onu dost- yol­daş, ana ki­mi hü­dud­suz bir mə­həb­bət­lə se­vir­dik. Sevmə­yi o bi­zə öy­rət­miş­di. O həd­din­dən ar­tıq yum­şaq ol­sa­da öz eti­qa­dın­da sa­diq, dön­məz adam idi.

   Anam li­rik tə­bi­ət­li qa­dın idi. Tə­biə­ti çox se­vir­di. Me­şə­lər, çay­lar, bu­laq­lar onun­la da­nı­şır­dı.

   Anam çox öv­lad­can­lı idi. O,  iyir­mi sək­kiz ya­şın­da dul qal­mış­dı. Na­kam mə­həb­bə­ti­ni bi­zə ba­ğış­la­mış­dı.

   Anam əqil­li, xoş­xa­siy­yət­li, hə­ya­tı, sir- si­fət­dən tən­dü­rüst, göz­lə­ri özün­dən sür­mə­li, iki qa­şı­nın ara­sın­da hin­du xa­lı ki­mi qa­ra­xal, qa­ra, sıx kir­pik­li bir qa­dın idi. Qar­daş­la­rı Qo­ri se­mi­na­ri­ya­sın­da oxu­yub, ata- ana­sı el için­də abır­lı, nü­fuz­lu adam­lar idi. Odur ki, atam ölən­dən son­ra ona göz di­kən­lər də çox olub. La­kin ilk xə­bə­ri eşi­dən­də gün­lər­lə ağ­la­yıb. Bu haq­da bir də da­nış­ma­ğı ha­mı­ya qa­da­ğan edib. Bun­dan son­ra o, ya­ra­şıq­lı pal­tar­la­rı­nı gey­mə­yib, uzun müd­dət qız- gə­lin ara­sı­na da çıx­ma­yıb. Bir gün mək­təb­dən qa­yı­dan­da gör­düm ana­mın göz­lə­ri ağ­la­maq­dan şi­şib, de­mə­li, bu söh­bə­tə gö­rə ağ­la­yıb­mış, bu­nu son­ra­lar bil­dik. Onun Tbi­li­si­dən alın­mış ya­ra­şıq­lı pal­ta­rı vardı, o pal­ta­rın qı­zıl rəng­li düy­mə­lə­ri­ni ta­mam kə­sib at­dı və be­li­nə kə­mər bağ­la­ma­dı. Bəl­kə də ana­mın bu hə­rə­kə­ti müa­sir qa­dın­lar tə­rə­fin­dən tən­qid olu­na­caq. La­kin, ana- öv­lad mə­həb­bə­ti döv­rə gö­rə də­yiş­mə­yib. Öz səa­də­ti­ni öv­lad­la­rı­nın səa­də­tin­də, şad­lı­ğın­da gö­rən nə qə­dər ata, ana ikin­ci hə­yat­da xoş­bəxt ola bil­mə­miş­dir... Ögey ata- ana­la­rın ne­çə fai­zi bu ti­fil­lə­rin şən uşaq­lı­ğı­nı qo­ru­ya bil­miş­di­r? Tə­əs­sü­üf ki, bun­lar fai­zə vu­rul­ma­mış­dır.

   İc­ti­mai hü­quq­dan, azad əmək­dən məh­rum olan öv­lad­can­lı ana­la­rın "sa­çı­nın bi­ri­ni ağ hör, bi­ri­ni qa­ra hör"- de­yə seç­dik­lə­ri yol bəl­kə də ən doğ­ru yol idi.

   Ana­mın özü üçün hə­yat­da heç bir tə­man­na­sı yox idi. Onun dün­yası­nın mə­na­sı iki qı­zı idi. Anam bi­zə də bir- bi­ri­mi­zi də­rin, fə­da­kar, tə­man­na­sız bir mə­həb­bət­lə sev­mək his­si­ni aşı­la­dı.

   Anam öm­rü­nün son il­lə­ri­ni ağır xəs­tə­lən­di. İl ya­rım ürək ça­tış­maz­lı­ğın­dan, qan təz­yi­qin­dən yat­dı. O, bu­ra­da da yük­sək in­sa­ni key­fiy­yət­lə­rə ma­lik ol­du­ğu­nu gös­tə­rir. Aman­sız ağ­rı­la­rın, ha­va ça­tış­ma­maz­lı­ğı­nın şid­dət­lən­di­yi vaxt­la­rın­da be­lə dər­di­ni giz­lət­mə­yə ça­lı­şır­dı. Heç kə­si da­rıx­dır­maq is­tə­mir­di. O, heç vaxt ah-uf elə­mir, su­sur və bi­zə tə­səl­li ve­rir­di; yas­tı­ğa baş qo­ya bil­mir­di. Dər­di çox, yu­xu­su az idi. Növ­bə ilə ba­cım­la mə­nim si­nə­mi­zə söy­kə­nib mür­gü­lə­yir­di. Biz onu oyat­ma­maq üçün nə qə­dər əzab­lı ol­sa da və­ziy­yə­ti­mi­zi də­yiş­mir­dik. O, gö­zü­nü açan­da: "can, can si­zi öl­dür­mə­miş öl­mə­yə­cəm",- de­yib mə­həb­bət və iz­ti­rab do­lu göz­lə­ri ilə bi­zim nə qə­dər yor­ğun olub- ol­ma­dı­ğı­mı­zı yox­la­yır­dı.

    Ana­mın son gün­lə­ri idi. Ba­cım­la biz xəl­vət­də ağ­la­yır, onun ya­nın­da şad gö­rün­mə­yə ça­lı­şır­dıq. Ona sa­ğa­la­ca­ğı haq­da ümid, tə­səl­li ve­rir­dik.

   Ap­re­lin son gün­lə­ri idi. Ba­yır­da xır­da dam­cı­lı yağış ya­ğır, pən­cə­rə­nin qar­şı­sın­da­kı ağac­la­rın tə­zə açıl­mış yar­paq­la­rın­dan şeh sü­zü­lür­dü. Anam pən­cə­rə­yə ba­xıb de­di:

   -Nə gö­zəl ya­ğış ya­ğır...

   Biz hər iki tə­rəf­dən onu qu­caq­la­yıb de­dik:

   - Sən sa­ğa­la­caq­san. Biz sə­nin sev­di­yin me­şə­lə­rə sə­nin­lə ge­də­cə­yik. - O, gü­lüm­sün­dü. Də­rin fik­rə get­di. Bəl­kə də kön­lün­də ümid­siz hə­yat həs­rə­ti oyan­mış­dı.

   Bir gün əh­va­lı­mı­zın be­lə qa­rı­şıq vax­tı mə­ni gö­rü­şə ça­ğır­dı­lar. Sə­hər­dən ye­mək ye­mə­miş­dim. Gü­nor­ta qa­yıt­dım. Anam göz­lə­ri­ni qa­pa­mış, yas­tı­ğa söy­kən­miş­di. Ba­cım əlin­də xö­rək onun qar­şı­sın­da sus­qun, kə­dər­li otur­muş­du. Mən əyi­lib onun üzün­dən öp­düm. O, göz­lə­ri­ni açıb diq­qət­lə üzü­mə bax­dı...bax­dı...son­ra hə­zin və həs­rət­li bir səs­lə de­di:

   - Anan öl­sün, ac­san, get ye­mək ye! Mən yax­şı­yam.

   Bi­zim xa­ti­ri­mi­zə bir- iki qa­şıq xö­rək ye­yib göz­lə­ri­ni yum­du. Mən hə­lə də tə­əc­cüb edi­rəm ki, aza­rın elə şid­dət et­di­yi bir za­man­da o mə­nim ac ol­ma­ğı­mı ne­cə bil­­miş­­di­­? O sö­zün əsl mə­na­sın­da ana idi; mə­həb­bət­lə yoğ­rul­muş həs­sas­lı­ğı­nı hə­lə itir­mə­miş­di.

   Ana­mı Ba­kı­nın ən məş­hur tə­bib­lə­ri müa­li­cə edir­di. La­kin ölüm tə­bib­lər­dən qa­baq gəl­miş­di. O, ba­cım ilə mə­nə de­yir­di:

   Bi­li­rəm siz mə­ni sa­ğalt­maq üçün ca­nı­nız­dan da ke­çər­si­niz. An­caq gö­rü­nür dər­dim çə­tin dərd­dir. Özü­nü­zü öl­dür­mə­yin, ölüm haq­dır.

   Yaz ax­şa­mı idi. Şə­fəq­lə­ri əl­van, üfüq­lə­ri qı­zı­la ça­lan yaz ax­şa­mı. Çi­nar ağa­cı­nın yar­paq­la­rı pən­cə­rə­lə­rin qa­ba­ğın­da rəng­dən-rən­gə dü­şür­dü. Biz ana­mı­zın ya­nın­da otur­muş­duq. O, işıq­lı gö­yə, qı­zı­lı üfüq­lə­rə, ya­şıl yar­paq­la­ra və da­ha çox ba­la­la­rı­na ba­xıb qə­hər­lən­di. Gö­zəl, tünd- qəh­və­yi rəng­li göz­lə­ri­ni həs­rət­lə di­kib bu ba­ya­tı­nı de­di:

 

Üzən­gi­ni,

Ata vur üzən­gi­ni,

Qi­ya­mət o gün qo­par,

Əli­mi siz­dən üzən gü­nü.

 

   Bu son mis­ra­nı de­yən­də o ağ­la­dı. Biz­də hön­kür­tü ilə ağ­la­dıq. O, bi­zə qıy­madı, tez göz yaş­la­rı­nı si­lib sö­zü də­yiş­dir­di. Biz­lə kə­sik- kə­sik söh­bət elə­di. Çox pə­ri­şan və hal­sız ol­ma­ğı­na bax­ma­ya­raq bi­zim ba­şı­mı­zı  qa­rış­dır­maq üçün ye­mək is­tə­di. La­kin ye­yə bil­mə­di, mür­gü­yə get­di.

   Anam dün­ya­ya sülh­lə gəl­di, sülh­lə get­di. Özün­dən son­ra xoş xa­ti­rə­lər qoy­du.

   Dün­ya­da pak, fə­da­kar, yax­şı ana­lar çox­dur. Anam da on­lar­dan bi­ri idi...

 

Ba­ba­mın evin­də Fü­zu­li di­va­nı­nın ailə üzə­rin­də bö­yük tə­si­ri var­dı. Bu haq­da bir az son­ra. Ana­mın uşaq­lı­ğı- bu ev­də ata­sı­nın oxu­du­ğu Fü­zu­li qə­zəl­lə­ri­nin ru­hi­lə, çöl­də tə­biə­tin gö­zəl­li­yi ilə qi­da­lan­mış­dı.

   Anam­da­kı şai­ra­nə ru­hu da, tə­biə­tə mə­həb­bə­ti də, tə­biə­tin­də­ki in­sa­nı bül­lur­laş­dı­ran ro­man­ti­ka da ona uşaq­lıq il­lə­ri­nin bəx­şe­yi­şi idi.

   15 ya­şın­da Xan­lıq­lar kən­di­nə gə­lin get­miş,  17 ya­şın­da  iki qız öv­la­dı ol­muş. Qız  çox gö­zəl  imiş, bu ay üz­lü, ul­duz göz­lü qı­zın adı­nı " Ma­hi" qo­yur­lar. La­kin bu ay üz­lü qız dil açan­da dün­ya­dan ge­dir. Bun­dan 4- 5 il son­ra ana­mın ikin­ci qız öv­la­dı, ba­cım Ya­qut dün­ya­ya gə­lir. On­dan son­ra mən, mən­dən son­ra ye­nə çox gö­zəl do­ğul­muş bir qız öv­la­dı.

   Anam üçü­mü­zü də hər­dən ya­na­şı ya­tı­rıb bi­zə ba­xar­mış, iki ba­cım çox gö­zəl, də­ri­lə­ri süd ağı, qı­zıl­gül rəng­li, uzun kir­pik­li, xu­mar­göz­lü, xu­mar­saç­lı olub­lar.

   Mən su­yu­şi­rin, arıq mir­va­rid rəng­li, bir yer­də du­rub, din­cəl­mə­yən qız ol­mu­şam.

   Anam de­yər­di:

   - Üçü­nüz də yat­dı­ğı­nız za­man si­zə ba­xa- ba­xa dü­şü­nər­dim: "Kaş, bun­la­rın alın­la­rı­na ya­zı­lan ya­zı­nı oxu­ya bi­ləy­dim". Anam ta­le­yə ina­nır­dı.

   Ba­cım Ya­qut­la mə­nim  "alı­nı­mı­za ya­zı­lan ya­zı­nı" ya­rı­ya qə­dər oxu­ya bil­di.

   Mən­dən ki­çik ba­cım isə 5 ya­şın­da is­ti ana qu­ca­ğın­dan ay­rı­lıb so­yuq tor­pa­ğa get­di.

   Anam bu qı­zı­nın ölü­mü­nü xa­tır­lar­kən kir­pi­yi sa­nı göz yaş­la­rı zə­rif ya­naq­la­rın­da sü­rü­şər­di, hıç­qı­rıq onu bo­ğar­dı, çün­ki bu ölüm onun acı bir xa­ti­rə­si ilə bağ­lı idi: pa­yız­da qoz ağac­la­rı çır­pı­lan­da qız xəs­tə­lə­nir. Hə­kim ça­ğı­rır­lar, bo­ğa­zı ağ­rı­dı­ğı mə­lum olur. Uşa­ğın qız­dır­ma­sı qal­xır və anam­dan qoz is­tə­yir. Anam qız­dır­ma için­də ona hə­ki­min tapşı­rı­ğı ilə qoz ver­mir. La­kin uşa­ğın ha­lı ağır­la­şan­da onun yas­tı­ğı­nın ya­nı­na bir ka­sa qoz qo­yur. Uşaq qa­ma­şıq, gö­zəl göz­lə­ri­ni açıb bir qoz do­lu ka­sa­ya, bir ana­sı­na ba­xır və hirs­li ka­sa­nı itə­lə­yir. Qo­zun bir his­sə­si tax­tın üs­tü­nə, bir his­sə­si tax­tın al­tı­na yu­var­la­nır.

   Uşaq sə­hə­ri­si gün və­fat edir. Bun­dan xey­li son­ra anam evi yı­ğış­dı­ran­da tax­tın al­tı­na tö­kü­lən qoz­la­rı gö­rüb ağ­la­yır, bi­hal olur. On­la­ra uzun müd­dət to­xu­na bil­mir ...

   Anam hər də­fə bu əh­va­la­tı da­nı­şan­da göz yaş­la­rı sel ki­mi sıx qa­ra kir­pik­lə­rin­dən üzü­nə axır, bi­hal olar­dı. Biz də ba­cım Ya­qut­la ona qo­şu­lub ağ­la­yır­dıq. Bu gü­nə qə­dər də bu əh­va­lat hər ya­dı­ma dü­şən­də mə­ni ağ­la­dır.

   Öv­lad­la­rı­na həd­siz bağ­lı olan nə­nəm, be­lə vaxt­lar­da de­yər­di:

   Ay qı­zım, al­lah­dan qorx, gü­nah­dır, ana öv­lad üçün ağ­la­sa, öv­la­dın ye­ri yaş olar, bəs­dir, qoy ti­fil qə­bir­də ra­hat  yat­sın.

   Anam bu söz­lə­ri eşi­dən­də ba­la­sı­nın ye­ri­ni yaş et­mək­dən qor­xub, göz yaş­la­rı­nı si­lib, hıç­qı­ra- hıç­qı­ra əl- üzü­nü yu­yar­dı.

    Ana­mın hə­ya­tı­na nə­zər sa­lan­da, mə­nə elə gə­lir ki, anam işıq­lı dün­ya­ya göz yaş­la­rı tök­mək, dərd çək­mək, uğur­suz­luq­lar­la qarşı­laş­maq üçün gə­lib­miş.

   Ba­cım Ya­qut­la se­mi­na­ri­ya­nı bi­tir­dik­dən son­ra mən əv­vəl­cə Bi­lə­cə­ri də­mir­yol mək­tə­bin­də, son­ra Ba­kı­da , ba­cım isə Daş­sa­lah­lı kən­din­də, son­ra Ba­kı­da 19-cu mək­təb­də mü­əl­lim­lik et­dik. Bu za­man il­lər­lə bi­zi dü­şün­dü­rən məq­sə­də qo­vuş­duq: ana­mı Ba­kı­ya gə­tir­dik. Tə­zə­pir məs­ci­din­dən bir az yu­xa­rı­da Ka­me­nis­ti ad­lı kü­çə­də 53 nöm­rə­li bi­na­da bir otaq ki­ra­yə et­dik.

 

 

ANA­MIN YE­Nİ DƏR­Dİ

 

   De­mə ki, anam dün­ya­ya se­vin­cə yox, əbə­di iz­ti­ra­ba gə­lir­miş. Anam Ba­kı­ya pa­yız­da gəl­miş­di, bir ne­çə ay son­ra ge­cə ya­rı­dan keç­miş kü­çə qa­pı­mız ağır zər­bə­lər­lə dö­yül­dü, biz yu­xu­dan ayıl­dıq. Ev sa­hi­bi ar­vad qa­pı­nı aç­dı. Göz­lə­ri yu­xu­suz­luq­dan qı­zar­mış iki nə­fər ki­şi ota­ğı­mı­za gir­di, yox­sul evi­miz­də tax­ça- box­ça­nı ax­tar­dı­lar, bax­ma­ğa bir şey yox­du. Bu­nu da de­yim ki, on­la­rın özü­nün  də san­ki ürək­lə­rin­də bu ailə­yə bir mər­hə­mət his­si du­yu­lur­du. Ev­dən heç bir şey tap­ma­yıb, həbs or­de­ri­ni bi­zim­lə ya­şa­yan da­yı­ma ver­di­lər. Da­yı­mın 18- 19 ya­şı var­dı, şərq fa­kül­tə­si­nin 2- ci kurs tə­lə­bə­si idi. Sin­fi ma­hiy­yə­ti­nə gö­rə onu həbs edər­kən qa­ra ma­şı­na min­di­rib apar­dı­lar, anam­la biz sə­hə­rə qə­dər ağ­la­dıq. Sə­hər mən gö­zü yaş­lı Bi­lə­cə­ri də­mir yol mək­tə­bi­nə get­dim.

   Bun­dan son­ra qı­şın tu­fan­lı­ğın­da anam Şa­ma­xins­ki tə­rəf­də olan həbs­xa­na­ya ye­mək, də­yi­şə­cək apa­rır­dı. Növ­bə çox ol­du­ğu üçün evə ax­şam saç­la­rın­da buz sa­çaq­la­rı qa­yı­dır­dı. Bir ilə ya­xın bu da­vam et­di, son­ra da­yı­mı Si­bi­rə, So­lov­ka­ya 5 il müd­də­ti­nə sür­gün et­di­lər. Anam in­di ona tez- tez bə­zi ye­mək- iç­mək, zə­ru­ri şey­lər gön­də­rir­di. Bir də­fə o tax­ta qu­tu­nun içi­nə bir ban­ka ən­cir mü­rəb­bə­si qoy­muş­du. Gün­lə­rin bi­rin­də ana­mı poçt­dan ça­ğır­dı­lar, anam çox qorx­du, dü­şün­dü ki, si­ya­si dus­taq­la əla­qə sax­la­dı­ğı üçün qız­la­rı­nı tu­ta­caq­lar. O, bə­ti- bə­ni­zi ağar­mış biz­dən xəl­vət poç­ta ge­dir; mə­lum olur ki, mü­rəb­bə­ni şü­şə qa­ba yox, də­mir qu­tu­ya qoy­maq la­zım imiş. Anam poçt­dan hə­min ağır bağ­la­ma ilə qa­yıt­dı. Kö­mür mey­da­nın­dan iki pas­lan­ma­yan qu­tu dü­zəlt­di­rib mü­rəb­bə­lə­ri ora qoy­du, ağır tax­ta bağ­la­ma­nı ye­nə zə­rif, zə­if çiy­nin­də poç­ta apar­dı. Da­yım beş il­dən son­ra qa­yı­dıb gəl­di. İn­di ana­ma ye­ni bəd­bəxt­lik üz ver­di. Otu­zun­cu il­lə­rin keş­mə­keş­li gün­lə­ri baş­la­dı. Sa­çı, saq­qa­lı ağar­mış qo­ca ba­ba­mı sin­fi mən­su­biy­yə­ti­nə gö­rə həbs et­di­lər. Onu də­niz kə­na­rın­da­kı həbs­xa­na­da sax­la­yır­dı­lar.

   Ana­mın ye­nə sə­hə­ri    həbs­xa­na­nın qar­şı­sın­da açı­lır, ora­ya ye­mək, tə­miz pal­tar apa­rır­dı. İca­zə gün­lə­ri  həf­tə­də bir ya iki də­fə olur­du. Hər­dən anam­la ba­cım­la mən də ge­dir­dik. Növ­bə o qə­dər çox olur­du ki, ha­mı ax­şa­ma qə­dər növ­bə­si­ni çöl­də qa­rın, ya­ğı­şın al­tın­da göz­lə­yir­di. Ana­mın saç­la­rın­da, çi­yin şa­lı­nın sa­çaq­la­rın­da buz do­nur­du. Ana­ma növ­bə ça­tan­da ax­şam dü­şür­dü. Ana­mın bu­ra­da böy­rək­lə­ri­nə so­yuq dəy­di, bir ne­çə il­dən son­ra ağır böy­rək, qan təz­yi­qi­nə düş­dü. Nov­ruz bay­ra­mın­da ba­ba­mı həbs­dən  bu­rax­dı­lar, o bi­zim bir otaq­lı evi­mi­zə gəl­di. Nov­ruz bay­ra­mı idi, evi­miz­də heç nə yox­du. O, bir qo­yun alıb kəs­dir­di. Ev sa­hi­bi qa­dın dul idi, əri de­po­da fəh­lə iş­lə­yir­di, qə­za nə­ti­cə­sin­də öl­müş­dü, ya­nın­da kör­pə uşaq­la­rı qal­mış­dı. Ba­bam on­la­ra da bay­ram pa­yı gön­dər­di. Bir- iki gün­dən son­ra kən­də get­di. Ana­mın iz­ti­ra­bı, çə­tin gün­lə­ri bu­nun­la qur­tar­mır­dı. 30- cu il­lə­rin " tə­miz­lik" döv­rü baş­la­nan­da in­sa­ni lə­ya­qə­ti­nə, tə­miz­li­yi­nə yük­sək qiy­mət ve­rən ca­ma­at bu qo­ca­nı ölü­mə, gül­lə­yə ver­mə­sə də sür­gün­dən sax­la­ya bil­mə­di­lər, həm sin­fi mən­su­biy­yə­ti­nə, həm oğul­la­rı­nın Tür­ki­yə­də ol­ma­ğı­na gö­rə onu da kən­din bir pa­ra ailə­si­lə Qa­za­xıs­ta­na sür­gün et­di­lər. On­la­rı gə­ti­rib də­niz kə­na­rı­na tök­dü­lər. Ba­bam bir fəh­lə­yə ana­mın ün­va­nı­nı ve­rir, ( bu haq­da qa­baq­da mü­fəs­səl mə­lu­mat ve­rə­cə­yəm). O il­lər aman­sız və qor­xu­lu il­lər idi. Öv­lad­lar ata- ana ilə, ar­vad­lar ər­lə­ri, ər­lər həbs ol­muş, adı, sə­si alın­mış ar­vad­la­rı ilə əla­qə sax­la­ya bil­məz­di­lər.

   Odur ki, ba­ba­mın, nə­nə­min mək­tub­la­rı Qa­za­xıs­tan­dan bi­zim ün­va­na gə­lir­di. 21 ya­şın­da qar­da­şı­nın Aral gö­lün­də bat­dı­ğı­nı, ata­sı­nın ölüm xə­bə­ri­ni eşi­dən­də ana­mın ha­lı  çox pə­ri­şan ol­du. Bü­tün gü­nü gü­cü­müz göz ya­şı­mı­za ça­tır­dı. Biz iki ca­van qız, bir ana elə bil fır­tı­na­lı də­ni­zin kə­na­rın­da du­rub, ora­da qərq olan­la­rı­mı­zın fər­ya­dı­nı eşi­dir, tək qal­mış nə­nə­min kə­də­ri­ni ya­şa­yır­dıq.

  Da­yım Və­li ağa ilə ba­bam Mus­ta­fa ağa­nın və­fa­tın­dan son­ra ora­da tək qal­mış nə­nə­mi, da­yım Mi­rə­li ilə or­ta mək­təb­də bir oxu­muş Ço­pu­rov Mus­ta­fa ad­lı, özü də ora­da sür­gün­də olan bir gənc gə­ti­rir, nə­nəm ye­nə bi­zə gə­lir, on­da mən ali mək­tə­bi bi­ti­rib Qu­ba­da mü­əl­li­mə iş­lə­yir­dim. Nə­nəm Sa­ya­lı xa­nım bir ilə ya­xın anam­la, ba­cım­la ya­şa­yır. On­da biz İçə­ri­şə­hər­də ye­ni bi­ro­taq­lı mən­zil­də ya­şa­yır­dıq. O il­lər şəx­si mülk­lə­rə çox ağır ver­gi­lər gəl­di­yi üçün ev sa­hi­bi ( çox xe­yir­xah, son­ra­lar məş­hur folk­lor­çu Əb­dül­qa­sım bu evin sa­hi­bi idi) bu ver­gi­lə­rə da­vam gə­tir­mə­yib evi­ni hö­ku­mə­tə ver­mək qə­ra­rı­na gə­lən­də de­yir: - İn­di mən evi­mi hö­ku­mə­tə ve­ri­rəm, dol­dur­du­ğum an­ket­də nə­nə­nin sür­gün­də ol­du­ğu­nu giz­lə­yə bil­mə­rəm. Nə­nə­nin əlin­də azad­lıq ka­ğı­zı yox­du. - Nə­nəm bun­dan qor­xub, bu­ra­dan kən­də ge­dir. Pə­ri xa­la­mın iki az­yaş­lı qı­zı­nı da özü ilə apa­rıb bir qə­dər kənd­də ya­şa­yır. Dün­ya­da yax­şı, mər­hə­mət­li adam­lar çox­dur. " Ço­pur Məm­məd" adıy­la ta­nı­nan kənd So­vet səd­ri ona bir ka­ğız ve­rir ki, " bu­ra­da heç kə­si yox­dur, ya­şa­yı­şı çə­tin ol­du­ğu­na gö­rə Ba­kı­ya, qı­zı­nın ya­nı­na gön­də­ri­lir". Nə­nəm ora­dan uşaq­lar­la bir­lik­də Pə­ri xa­la­nın evi­nə gə­lir və ev dəf­tə­ri­nə ya­zı­lır. Son­ra­lar ara bir az sa­kit­lə­şən­də ki­çik qı­zı Abu­hə­yat xəs­tə­lə­nir. Ona bax­ma­ğa gə­lir və öm­rü­nün so­nu­na qə­dər bu­ra­da ya­şa­yır. Bu dərd­lə­rin ha­mı­sı qor­xu, kə­dər, məh­ru­miy­yət, əziz­lə­ri­nin qəm­li ta­le­yi, göz ya­şı ana­mın ürə­yi­nə yol tap­mış­dı. Kənd­də mü­əl­li­mə iş­lər­kən ba­cı­mın sə­si alın­mış­dı, şə­hər­də sin­fi mən­su­biy­yə­ti­mi­zə hə­mi­şə mək­təb­dən qo­vul­maq təh­lü­kə­si ilə ya­şa­yır­dıq. Biz iki ba­cı­nın gənc­li­yi də ana­mın gö­zü qa­ba­ğın­da bu kə­dər­li yol­lar­dan ke­çib-ge­dir­di. Bun­lar çək­dik­lə­ri­mi­zin yüz­də bi­ri­dir de­səm səhf elə­mə­rəm. Qoy bi­zim xal­qı­mız, ana­la­rı­mız, ca­van­la­rı­mız biz gö­rən­lə­ri heç za­man gör­mə­sin­lər! Amin!

 

 

 

 

BA­BA EVİN­DƏ KE­ÇƏN

ACI­LI-Şİ­RİN­Lİ GÜN­LƏR

 

   Nə­nəm Sa­ya­lı xa­nım­la mən ata­mın yed­di­sin­dən son­ra Daş­sa­lah­lı kən­di­nə qa­yıt­dı­ğı­mı yaz­mış­dım.

   Ara­ba tə­pə­nin aya­ğı­na ça­tan­da xa­la­la­rım ara­ba­nın qaba­ğı­na ça­tıb mə­ni ye­nə qu­caq­la­rı­na gö­tür­dü­lər, bir­ba­şa çi­çək­lə­rə bü­rün­müş ba­ğa, ora­dan da Dam­cı­lı bula­ğa apar­dı­lar.

   Daş­la­rın­da çeş­mə­lər qay­na­yan , qa­ya ot­la­rı­nın ya­şıl mun­cuq­la­rı sal­la­nan, uçu­rum­la­rın­da ça­lı­lar bi­tən , sa­rı yem­lik gül­lə­ri, qı­zıl la­lə­lər tit­rə­şən, sel oy­muş, ya­ğış yu­muş, dö­şün­də kək­lik­lər, tu­rac­lar yu­va qu­ran, ba­şın­da kü­lək­lər pı­çıl­da­şan , üs­tü­nə bu­lud­lar köl­gə sa­lan qa­ya­la­rın söh­bə­ti­ni, bağ­la­rın pı­çıl­tı­sı­nı din­lə­mə­yi bu­ra­da öy­rən­dim. La­kin, bun­la­rın heç bi­ri mə­nə kən­di­mi­zi, me­şə­mi­zi, me­şə alə­mi­nin seh­ri­ni, gö­zəl­li­yi­ni unut­du­ra bil­mə­di.

   Ta­le mə­nə də əbə­di xa­ti­rə­lə­rin odun­da yan­ma­ğı, iz­ti­rab çək­mə­yi, gön­dər­di­yi zər­bə­lə­rə da­vam gə­tir­mə­yi ba­ğış­la­dı.

  

Özüm də bil­mə­dim ney­lə­di fə­lək,

Mə­ni səh­ra gü­lü ey­lə­di fə­lək,

Həm səh­ra gü­nə­şi yan­dır­dı mə­ni,

Həm qır­dı kö­kü­mü aman­sız fə­lək.

 

      Ana ilə uşa­ğın ara­sın­da gö­rün­mə­yən tel­lər var.

   Ana­nın qəl­bin­dən bu tel­lə­rin bi­ri tər­pə­nən­də onu hər kəs­dən əv­vəl öz uşa­ğı du­yur. Ana­mı kə­dər­li gör­dü­yüm gün­lər ürə­yim elə bil in­cə bir sap­dan ası­lar­dı.

   Mən be­lə həs­sas də­qi­qə­lə­rim­də özü­mü unut­maq üçün tə­biə­tin ağu­şu­na qa­çar­dım.

   Ya­dı­ma gə­lir: be­lə də­qi­qə­lə­rim­də mə­ni qa­rı tə­zə­cə əri­miş, hə­lə yaz gün­lə­ri­nin hə­ra­rə­ti ilə tam isin­mə­miş tor­paq ça­ğı­rar­dı. İn­di­yə qə­dər tə­si­ri azal­ma­mış o duy­ğu­la­rı söz­lə ifa­də et­mək ne­cə də çə­tin­dir.

   Tə­zə­cə cü­cər­miş ot, düy­mə­lə­ri çat­la­mış sa­rı çi­çək­lər, ya­ba­nı bə­növ­şə­lər, bağ bə­növ­şə­lə­ri mə­ni da­nış­dı­rar­dı.

   Yu­xa­rı Aşır­lı kən­din­dən Aşa­ğı Daş Sa­lah­lı­ya ge­dən mək­təb yol­la­rı­nın hər iki tə­rə­fin­də cü­cə­rən ta­xı­lın na­ğı­lı­nı mən bur­da din­lə­mi­şəm.

   İlk açı­lan çi­çək­lə­rin,  ilk gö­yə­rən otun gü­nə­şə qo­vu­şub, mə­həb­bət­lə xu­mar­lan­dı­ğı­nı, yaz nə­si­mi ilə giz­li pı­çıl­tı­la­rı­nı bu kənd­də duy­dum, dərk et­dim.

   Ti­kan kol­la­rı üs­tün­də ke­çən il­dən qal­mış, gir­də to­xum­lu­ğun için­dən qa­ra, şü­və ki­mi to­xum­la­rı çı­xa­rıb ye­di­yi­miz bi­zə ne­cə ləz­zət­li gə­lər­di. Son­ra on­la­rın qu­ru­muş yar­paq­la­rın­dan ocaq qa­la­yıb, qar çi­çək­lə­ri­nin kö­kü­nü ka­bab bi­şi­rər­dik. Bun­lar bi­zim ən yax­şı əy­lən­cə­miz idi. Tə­pə üs­tün­də­ki ge­niş hə­yə­ti­miz­də Avey da­ğın üs­tün­dən əyi­lən mart gü­nə­şi­nin al şüa­la­rı al­tın­da qa­çı­şar­dıq. Məş­rit­də­ki qı­zar­tı get­dik­cə aza­lar, üfüq sa­ra­lar­dı. Son­ra bu sa­rı­lı­ğın üs­tü­nə ax­şam ala­to­ran­lı­ğı çö­kər­di, hər tə­rəf ma­vi rən­gə bo­ya­nar­dı.

   Tə­zə doğ­muş ay üfüq­dən yük­sə­lər­di. Ax­şam ul­du­zu­nun rən­gi ma­vi­yə ça­lar­dı, göy ma­vi, yer ya­şıl...ha­va çi­çək ət­ri ilə do­lu, xoş bir ayaz bi­zi üşüt­məz­di, ha­vada ba­şı­mız üs­tün­də ağ pam­bıq ki­mi, ya­xud san­ki qar də­nə­ləri uçu­şar­dı, biz bu­na "ma­ral hay­kır­tı­sı" de­yər­dik. Onun da­lın­ca qa­çıb, on­la­rı ov­cu­mu­za yı­ğar­dıq. Bu, müş­kül sö­yüd­lə­rin  çi­çək­lən­mə döv­rü olar­dı.

   Ev­dən bi­zi ax­şam ye­mə­yi­nə ça­ğı­rar­dı­lar. Bu ça­ğı­rış bi­zi ən fə­rəh­li də­qi­qə­lə­ri­miz­dən ayı­rar­dı. Nə­fə­si­miz­də çi­çək­lə­rin ət­ri, yaz ha­va­sı, üzü­müz­də ax­şam aya­zı­nın qı­zar­tı­sı, ürə­yi­miz­də ba­har  və uşaq­lıq se­vin­ci evə gi­rər­dik.

   Bi­zi gur ya­nan di­var so­ba­sı, buğ­la­nan sa­mo­var, ətir­li çay do­lu süf­rə qar­şı­la­yar­dı.

   Pal­tar­la­rı­mı­zı, ayaq­qa­bı­la­rı­mı­zı də­yi­şib, əl- üzü­mü­zü yu­yub, çay süf­rə­si ət­ra­fın­da ev bo­yu qo­yul­muş, üs­tü xa­lı ilə dö­şən­miş tax­tın üs­tün­də otu­rar­dıq.

 

 

 

 

 

ANA BA­BAM MUS­TA­FA AĞA

 

Ba­ba­mın çox yum­şaq, hə­zin sə­si var­dı. Çay süf­rə­si yı­ğı­lan­dan son­ra, ba­bam al­çaq səs­lə Fü­zu­li­dən, Nə­ba­ti­dən və baş­qa şərq şa­ir­lə­rin­dən çox ya­nıq­lı par­ça­lar züm­zü­mə edər­di. Ax­şa­mın mə­nə gö­rə ən tə­sir­li his­sə­si bu olar­dı.

   Ba­bam oxu­du­ğu qə­zəl­lər­dən, şe­ir­lər­dən bu par­ça­lar ya­dım­da qa­lıb:

 

Eşq­dən ca­nım­da bir pün­han mə­rəz var, ey hə­kim!

Xal­qa pün­han dər­dim iz­har et­mə, zin­har, ey hə­kim!

 

   Ba­ba­mın evin­də, qo­naq ota­ğın­da üs­tü na­xış­lı di­var so­ba­la­rı var­dı. So­ba­la­rı gur­ha­gur ya­nar, ba­bam hə­zin səs­lə oxu­yar, biz uşaq­lar bu səs­lə se­hir­lə­nər­dik.

   Ev ota­ğı­nın hər iki tə­rə­fin­dən uzun taxt qo­yu­lub xa­lı dö­şən­miş­di. Ba­bam o bi­ri tax­tın üs­tün­də nə­nəm­lə otu­rar­dı, anam bu bi­ri tax­tın üs­tün­də ata­sı­na gö­rün­mə­mək üçün ba­şı­nı di­var so­ba­sı­nın çı­xı­ğı­na söy­kə­yib be­lə də­qi­qə­lər­də səs­siz göz yaş­la­rı tö­kər­di, bu göz yaş­la­rı onun sıx, uzun, qa­ra kir­pik­lə­rin­dən sü­zü­lüb, ağ ya­naq­la­rın­dan sü­rü­şər­di, mən onun si­nə­si­nə söy­kə­nib, fik­rə ge­dər­dim.

   Ge­cə anam­la ya­tar­dım. Heç bir odun is­ti­si onun nə­fə­si qə­dər is­ti de­yil­di.

   Sə­hər mən lap tez du­rar­dım, nə qə­dər tez dur­sam, ba­ba­mı hə­yət­də gö­rər­dim.

   Anam, xa­la­la­rı­mı sax­la­yan da­yə Hə­ni­fə nə­nə so­ba­dan kü­lü gö­tü­rər və so­ba­nı odun­la dol­du­rar­dı, qa­la­yar­dı, sə­hər ça­yı­na ha­zır­lıq gö­rü­lər­di.

   Mən nə qə­dər na­dinc, bir yer­də qə­rar tut­maz­dım­sa, ba­cım o qə­dər sa­kit, xa­nım tə­bi­ət­li qız idi. Mən evi­mi­zin nər­di­van­lı uca da­mı­na,  qa­ya­la­ra dır­ma­şar, ən uca ağa­ca çı­xar, qa­pı­mız­da­kı hün­dür ot ta­ya­sı­nın ba­şın­dan sü­rüş­mə­yi se­vər­dim. Xa­siy­yə­ti həm yum­şaq, həm sərt olan ba­bam heç vaxt mə­nə acıq­lan­maz­dı.

   Nə­nəm ba­cım­la mə­nə, heç vaxt qız­la­rı­na acıq­lan­dı­ğı ki­mi acıq­lan­ma­yıb. Bi­zi ev­də ha­mı nə­va­ziş­lə din­di­rər­di.

   Qo­ri se­mi­na­rı­ya­sın­da oxu­yan da­yı­la­rı­mız sə­fər­lər­dən gə­lən­də ən yax­şı hə­diy­yə­lə­ri, mək­təb çan­ta­la­rı­nı əv­vəl­cə ba­cım­la mə­nə ve­rər­di­lər.

   Ax­şam­lar Fi­ru­din bəy Kö­çər­li­nin  " Ba­la­la­ra hə­diy­yə", A.Şai­qin " Köç", Sa­bi­rin şe­ir­lə­ri, Sü­ley­man Sa­ni­nin " Qa­ra­ca qız" he­ka­yə­si­ni  da­yı­la­rım oxu­yar­dı­lar. Ən çox Fü­zu­li, Se­yid Ni­ga­ri qə­zəl­lə­ri oxu­nar­dı. 

   Yax­şı ki, in­san onu qar­şı­da nə­lər göz­lə­di­yi­ni bil­mək im­ka­nın­dan məh­rum­dur.

   30 – 31 -ci ilin mart ayı­nın gü­nəş­li, sa­zağ­lı gün­lə­rin­dən bi­ri idi. Mən Se­maş­ko xəs­tə­xa­na­sın­da ya­tır­dım, kor ba­ğır­sa­ğım kə­sil­miş­di. Bi­rin­ci gü­nün ge­cə­si qız­dır­mam 39- dan yu­xa­rı ol­du, üç gün mə­nim qar­daş əvə­zi ba­cım Ya­qut ya­nı­ma gəl­mə­di. Tə­əc­cüb elə­dim. Axı on­dan və xəs­tə anam­dan baş­qa mə­nim ya­nı­ma kim gə­­ləcək­­di­­?

   O, bu və­ziy­yə­ti­ni dərs de­di­yi 19- cu mər­tə­bə­də­ki iş­lə­ri­nin çox­lu­ğu, həd­siz yor­ğun­lu­ğu ilə izah edir­di.

   De­mə ki, on­la­ra fə­la­kət üz ve­rib­miş: bu­nu xəs­tə­xa­na­dan çı­xan­dan son­ra bil­dim və çox ağ­la­dım. Üçü­müz də bir yer­də ağ­laş­dıq, anam ağ­la­maq­dan ya­ta­ğa düş­müş­dü. Baş ağ­rı­la­rı aman ver­mir, qan təz­yi­qi  yük­sə­lir­di.

   Nə­nəm sür­gün­dən qa­yı­dan­dan son­ra nəql edir­di: "qo­hum- əq­ra­ba sür­gün olan­dan iki ay son­ra bi­zə iki mi­lis pal­ta­rın­da ca­van oğ­lan gəl­di. On­lar baş­la­rı­nı ye­rə di­kib de­di­lər:

   -Va­yı­sın ( sə­bə­bin) evi yı­ğıl­sın, de­mə­yə di­li­miz gəl­mir, siz­dən ca­ma­at hör­mət gö­rüb. Siz­dən qız is­tə­yən bir evi yı­xıl­mı­şın fit­nə­si­lə kənd­dən sür­gün edi­lir­si­niz. Nə is­tə­yir­si­niz­sə də gö­tü­rün, sa­bah yo­la dü­şür­sü­nüz.

   On­la­rı yük va­qon­la­rın­da gə­ti­rib də­niz sa­hi­li­nə tö­kür­lər. O vaxt­lar nə­nəm, ba­bam yaş­lı idi­lər. Də­niz kə­na­rın­da on­lar bir xe­yir­xah fəh­lə­yə ün­van ve­rir­lər, o fəh­lə­ni ana­mın ya­nı­na gön­dər­di­lər.

   Ba­bam çox güc­lü tə­bi­ət­li, nə­nəm isə çox köv­rək idi. Ba­cım­la anam o xe­yir­xah fəh­lə­yə qo­şu­lub ge­dir­lər.

Ba­cım de­yir­di:

   Ba­bam bi­zi gö­rən­də ağ­la­dı, ağ saq­qa­lı­nın üs­tün­dən göz ya­şı sü­zü­lür­dü. - Ba­bam ba­cı­mı öpüb de­yir:

   - Ay qı­zım, biz ge­di­rik, si­zə heç bir va­ri­dat qoy­ma­mı­şıq, var- yo­xu­muz da bi­zim ev­də qal­dı. Bir­cə ar- na­mu­su­mu­zu göz­lə­yin, bu si­zin ən bö­yük sər­və­ti­niz və hör­mə­ti­niz ola­caq.

   Ba­ba­mın tap­şı­rı­ğı bi­zim üçün qa­nun ol­du. Na­mus­lu qız­la­rın, qa­dın­la­rın cə­miy­yət­də da­yaq­la­rı var, bu­nu biz iki ba­cı çə­tin, məh­ru­miy­yət­li hə­ya­tı­mız bo­yu dərk et­dik.

   Bu­nu da de­yim ki, sür­gün olu­nan­la­rın ço­xu­nun qa­pı­sın­da nə ara­ba­sı, nə qoş­qu hey­va­nı, nə atı, nə sağ­ma­lı, qo­yu­nu, nə də ima­rə­ti var­dı; nə də on­lar So­vet hö­ku­mə­ti əley­hi­nə bir iş gör­müş­dü­lər.

   Qa­za­xıs­tan çö­lün­də, bir qum­lu tə­pə­nin ba­şın­da, yə­qin ki, bu yaz­dı­ğım şei­ri səh­ra yel­lə­ri ba­ba­mın, hə­zin, pə­ri­şan sə­si­lə onun qəb­ri üs­tün­də oxu­yur. Mə­nim hər an o şə­hid qəb­ri­ni zi­ya­rət edən xə­ya­lım qoy mə­ni bu qəm­li şei­ri­min hər kəl­mə­sin­dən tö­kü­lən göz yaş­la­rım­la səh­ra gü­nə­şi yan­dı­rıb qə­rib qəb­rin tor­pa­ğı­nı su­la­sın.

 

Bu səh­ra­da tək bir mə­zar,

Nə gö­yün­də dur­na uçar,

Nə ye­rin­də çi­çək açar,

Bur­da nə can­lı sə­si var,

Nə bir ağac köl­gə­si var.

Göy­də gü­nəş...

Yer­də in­san...

İs­tər ya­şa,

İs­tər­sə, yan!

Ax­ta­rı­ram, ha­nı qə­bi­r?

Səh­ra lal­dır, bir söz de­mir.

Qə­bir de­yil o mə­bəd­dir.

Qəs­dim or­da iba­dət­dir.

O mə­za­rı zi­ya­rət­dir.

 

 

 

 

NƏ­NƏM SA­YA­LI XA­NIM

 

Nə­nəm Sa­ya­lı xa­nım çox sə­xa­vət­li, şəf­qət­li, nu­ra­ni, eti­qad­lı bir qa­dın idi. O heç vaxt yax­şı­lı­ğı mü­na­si­bə­tlə et­məz və et­di­yi yax­şı­lı­ğa əvəz göz­lə­məz­di.

   Nə­nəm, bü­tün sə­xa­vət­li in­san­la­ra, tə­miz, nu­ra­ni var­lıq­la­ra xas olan key­fiy­yət­lə­rə ma­lik idi. Odur ki, onun kənd sa­kin­lə­ri ara­sın­da bö­yük hör­mə­ti var­dı.

   Sa­ya­lı xa­nı­mın ata­sı- Ha­cı Mah­mud  əfən­di Qa­ra­bağ­lı şa­ir Mir­həm­zə Ni­ga­ri­nin tə­lə­bə­lə­rin­dən bi­ri ol­muş Şeyx Nəq­şi­bən­di tə­ri­qə­ti­ni qə­bul et­miş­di. Xə­li­fə­lik rüt­bə­si­nə yük­səl­miş­di.

   Nə­nə­min ata­sı, mü­səl­man di­ni­nin qa­da­ğan et­di­yi oğur­luq, əy­ri­lik, xə­ya­nət, söz­gəz­dir­mək, ara­vur­maq,qa­pı pus­maq ar­vad ma­lı­na to­xun­maq, qon­şu­ya xə­bis ol­maq, na­haq qan tök­mək, in­san tə­biə­tin­də­ki pis­lik­lə­rə qar­şı çı­xıb, ca­maa­tı ba­şa sa­lar­mış, hə­dis edər­miş.

   Nə­nəm be­lə hu­ma­nist, müd­rik bir ata­nın hi­ma­yə­sin­də bö­yü­müş­dü. Nə­nə­min ata­sı in­di­ki Əli­bay­ram­lı, keç­miş İn­cə kən­din­də ya­şa­yıb. 1809- cu il­də və­fat et­miş­di. O, ölən­dən son­ra ca­ma­at onun qəbri üs­tün­də şam yan­dırlb, ora­nı zi­ya­rət­ga­ha çe­vir­miş­di. Nə­nə­mi Daş­sa­lah­lı kən­din­də çox mö­tə­bər olan Və­lia­ğa Mi­rə­li­yev ad­lı bir şəxs öz oğ­lu Mus­ta­fa ağa­ya is­tə­yir. Nə­nə­min ata­sı ra­zı­lıq ve­rir.

    Nə­nə­min ana­sı Xa­li­sə xa­nım, nə­nə­mi çox is­tər­miş, tə­bi­ət­cə çox həs­sas, zə­rif öv­lad mə­həb­bə­ti­nə zə­if bir qa­dın imiş. Odur ki, toy vax­tı ata­sı 15 yaş­lı Sə­ya­lı­nı ça­ğı­rıb de­yir:

   - Qı­zım, ər oca­ğı də­yir­man bu­ca­ğı­dır, ora­da hər şey üyü­nür. Söz- söh­bət də olur. Ana­nın ürə­yi çox in­cə­dir, evi­niz­də nə əh­va­lat baş ver­sə ana­na de­mə. Bö­yük­lə­rə hör­mət et, ki­çik­lə­rə qay­ğı bəs­lə.

   Nə­nəm bö­yük qar­da­şı ar­va­dı Səa­dət xa­nım­la bir ev­də ya­şa­yır. Səa­dət xa­nım ol­duq­ca ağır­tə­bi­ət­li, qa­yət xə­sis hökm­ran bir qa­dın imiş. Hər şey onun ix­ti­ya­rın­da imiş. Nə­nə­min gü­na­şı­rı ata­sı evin­dən gə­lən at yük­lü dün­ya ne­mət­lə­ri­nin də ix­ti­ya­rı on­da imiş, 15 yaş­lı na­zik, nə­cib tər­bi­yə gör­müş gə­lin nə­nəm ica­zə­siz heç nə­yə əl uzat­maz­mış və məh­ru­miy­yət­də ya­şa­dı­ğı­nı heç kə­sə de­məz­miş.

   Bu­nu gö­rən müd­rik qa­yı­na­ta Və­li ağa oğ­lan­la­rı­nı ayı­rır. Özü isə bö­yük oğ­lu ilə qa­lır ki, ona dü­şən pay bö­yük oğu­la qal­sın, çün­ki ki­çik oğ­lu Mus­ta­fa­nın və­ziy­yə­tin­dən ar­tıq ni­ga­ran de­yil­di. La­kin Səa­dət xa­nım qa­yı­na­ta­sı Və­li ağa­ya da pis ba­xır.

   Nə­nəm Sə­ya­lı xa­nım be­lə nəql edir­di: gö­rür­düm, Və­lia­ğa ba­ba qa­pı­da kef­siz otu­rub, bi­lir­dim ki na­ra­hat­dır.

   Dər­hal cü­cə kəs­di­rib, plov bi­şi­rir­dim. Ba­ba­mı xö­rə­yə də­vət edir­dim. Ba­ba gə­lib xö­rə­yi gö­rən­də de­yər­di:

   Ağ­rın alım! Nə bil­din ki, in­di ürə­yim­dən bu xö­rək ke­çi­r?

   Və­lia­ğa ba­ba­nın fın­dıq­lı, nar­lı, üzüm­lü, al­ça­lı, ba­dam­lı, in­cir­li, zo­ğal­lı, al­ma, ar­mud­lu bir ba­ğı var­dı. Ba­ba bu ba­ğı özü  be­cər­miş­di.

   Ba­ba­nın üç oğ­lu var­dı. Ba­ğı bö­lən­də de­yir:

  - Mə­nim üç oğ­lum yox, dörd oğ­lum var. - Nə­nə­mi də özü­nə oğul he­sab edir və bağı dörd ye­rə bö­lür. Biz o bağ­da hey mey­dan sü­rər­dik.

Nə­nəm bu­nu bi­zə da­nı­şıb əla­və edər­di:

   - Get­di­yi­niz yer­də bö­yük­lə­rə hör­mət edin, əli­niz qat ol­ma­sın, ürə­yi­niz mər­hə­mət­li ol­sun. Pis­lik- pis­lik gə­ti­rər. - Mən də bu­nu nə­və­lə­ri­mə da­nı­şı­ram. Ey­ni söz­lə­ri de­yi­rəm.

 

 

HA­CI MAH­MUD ƏFӘN­Dİ

VӘ TÜR­Kİ­YƏ SƏ­FƏ­RİM

 

Sə­ya­hәt­lә­rim аrаsındа әn köv­rə­yi, әn kə­dər­li­si, әn fә­rәh­li­si Tür­ki­yә­yə sə­ya­hə­tim оldu. İlk sаrsı­dı­cı köv­rәk­li­yim Sаrpdаn kеçәr­kәn bаşlаdı. “Tür­ki­yә­yә gеdәn yоllаr” аdlı şei­rim bеlә qurtа­rır:

 

Yеtmiş bir il bundаn әv­vәl

Bu yоllаrlа mühа­ci­rәt dünyа­sınа

Gеdәn­lә­ri yаdа sаldım,

Ürә­yi­mi оdа sаldım.

Хаti­rә­lәr аlo­vun­da

Hәs­rәt ürәk yаnır in­di,

Tüs­tü­lә­nә-tüs­tu­lә­nә...

İnаn­mırаm bir vахt sә­nә.

 

Mәn hә­lә uşаq yаşlаrımdа bu yоllаrlа gеdәnlа­rin kə­də­ri­ni, hәs­rә­ti­ni, nә­nә­min göz yаşlаrı­nı, hә­mi­şә dоdаqаltı охu­du­ğu qәm­li bаyаtılа­rı duy­muş­dum. 1896-cı il­dә çаrın fәrmа­nı ilә nә­nә­min аtа, аnаsı qаrdаşlаrı, yеgаnә bаcı­sı Tür­ki­yә­yә sür­gün еdi­lir. Bu sür­gü­nün sә­bә­bi isә bеlә idi: Nә­nә­min аtаsı Hаcı Mah­mud Əfәn­di хаlq аrаsındа çох bö­yük hör­mә­ti оlmuş vә аli təh­sil аlmаq üçün Tür­ki­yә­yә gеdir. Оrаdа Şirvаn­lı İsmа­yıl Əfәn­di­nin vә mövlаnа Mir­hәm­zә Sеyid Nigа­ri­nin rәh­bәr­lik еtdik­lə­ri аli ruhа­ni tәh­sil оcаğındа tәh­sil аlıb, хә­li­fә­lik rüt­bə­si ilә öz kәn­di Аslаnbəy­li­yә qаyı­dır. Оrаdа öz he­sa­bınа mәk­tәb аçır vә хаlqı düz­lü­yә, hаlаl әmә­yә, хеyirхаh­lığа, özün­dәn zə­if­lә­rә kö­mә­yә, hаrаm оlаn hәr şеyә bаrışmаmаğа sövq еdir. Bu­nunlа dа хаlq аrаsındа bö­yük hör­mәt qаzаnır. Хаlqа dеdikləri­ni ön­cә özü­nә tətbiq еdәn bu cаvаn ruhа­ni хаlqın inа­mınа, çә­tin gü­nü­nün mәs­lә­hәt­çi­si­nә çеvri­lir. Оnun хаlq аrаsındа­kı şöh­rә­ti­ni qısqаnаn dindаrlаrdаn bi­ri оnа bеlә хә­bәr gön­dә­rir: Bir qаlаq qu­ru оdun yığ­dır, yаndır, iki­miz­dә оrаyа gi­rәk, hаnsı­mız yаnmаsаq, dеmək хә­li­fә оdur. Хә­li­fә Hаcı Mаhmud Əfәn­di хә­bәr gə­ti­rә­ni hör­mәt­lә qә­bul еdib dеyir: O cәnаbа dеyin ki, mәn gеcә-gün­düz Allаh qаrşı­sındа diz çö­küb ibа­dәt еdi­rәm ki, о mә­ni cә­hәn­nәm оdundа yаndırmа­sın. Mә­nim оdа gi­rә­cәk mö­cü­zәm yоxdur. İs­tə­yir özü gi­rib, çıх­sın vә öz хә­li­fә­li­yi­ni isbаt еtsin. Dаnоslаr dаlbаdаl gеdir. Hаcı Mаhmud Əfәn­di Аzәrbаycа­nın “Şеyx Şаmi­li­dir”. Bir söz­lә: bü­tün mü­sәlmаnlа­rı çаr әlеy­hi­nә qаldırа bi­lәr, burаdа Şеyx Şаmil hә­rәkа­tı bаşlаyıb, оdur ki, 1891-ci ilin ахı­rındа çаr оnlаrın Tür­ki­yә­yә sür­gün оlunmаq әm­ri­ni vеrir. Хә­li­fә Hаcı Mah­mud Əfәn­di bu әrә­fә­dә vәfаt еdir. Оnun ili­ni vеrәn­dәn sоnrа öz оğlu аi­lә­lә­ri ilә, аrvаdı, qı­zı аi­lә­si ilә Tür­ki­yә­nin Аmаsiyа şә­hә­ri­nә gеdir­lәr. Bir mülа­hi­zә­yә gö­rә dә çаr оnlаrı Ru­siyаyа sür­gün еtmәk әm­ri vеrir. Lаkin, Ha­cı Mаhmud Əfәn­di­nin оrtаncıl оğlu (sоnrаlаr döv­rü­nün bö­yük аli­mi ki­mi tаnınаn) və о il­lәr­dә Tür­ki­yә­dә tәh­sil аlаn gәnc Mә­hәm­mәd türk vаli­si­nә, vаli Sultаnа mürа­ci­әt еdir ki, onlа­rı Rusе­tә yox, Tür­ki­yә­yә sür­gün еtsin­lәr, rus çаrı türk sultа­nı­nın хаhi­şi­ni qә­bul еdir. Hаcı Mаhmud Əfən­di­nin bir qı­zı Dаşsаlаhlı Vә­li аğаnın еvin­dә gә­lin оlаn (аnаmın аnаsı), nә­nәm Sayа­lı хаnım sür­gü­nә gеtmіr. Аnаsı qı­zınа çох bаğlı idi vә yоl bоyu, kеcә-kün­düz Səyа­lım, Səyа­lım dеyә gö­zü yаşlı kеdir­miş. sоnrаlаr Sоvеt hö­ku­mə­ti dövr­lә­rin­dә yоllаr bаğlаnır, nә­nәm аnаsınа, bаcı-qаrdаşlаrınа hәs­rәt qаlır. Nә­nә­min dәr­di bu­nunlа qurtаr­mır, оnun iki оğlu, bir qı­zı­nın qә­birlа­ri Аmаsiyа türk tоrpаqla­rındа­dır. 70 il­dәn sоnrа mәn on­la­rın gö­rü­şü­nə on­la­rın mühа­ci­rә­tә gеtdik­lə­ri yоl ilә gеdir vә хаti­rә­lәr ümi­din­dә qәrq оlur­dum. Nә­nә­min “qаrdаşım, оğullа­rım, qı­zım” dеyən qәm­li bаyаtılа­rı qulа­ğımdа sәs­lә­nir­di.

Аnаmın, nә­nә­min söh­bәt­lә­rin­dә аdlаrı­nı еşit­dik­lә­rim, mә­ni аi­lәm­lә аnаmın dаyı­sı оğlu döv­lәt vә­ki­li tәq­аüd­çü Kаmаl bəy Kаrаn vә оnun аrvаdı хаlаm qı­zı Mә­di­hә хаnım dә­vәt еtmiş­di­lәr. Mәn оrаdа kеçirt­di­yim gün­lə­rin sеvin­ci­ni, kə­də­ri­ni hә­lә dә yаşаyırаm. О әzizlərin qәbirlə­ri bаşındа mәn bеlә bir tәs­vi­ri çә­tin hiss­lәr yаşаdım:

 

 

Xəyа­lımdа yаşаtdı­ğım,

Hәs­rә­ti­lә bоyаtdı­ğım

Аmаsiyа!

Tоrpаğınа bаsdım qә­dәm,

Аçılmа­dı kön­lum nә­dә­n?

Әziz­lә­rin gö­rü­şü­nә

Gәl­dim qә­bir­lәr bаşınа.

Hәs­rә­tim­dәn еlә dоndum

Kip­rik­lә­rim hәs­rәt qаldı

Bir dаmlаcıq göz yаşınа.

Еlә yаndım, еlə yаndım,

Tüs­tu­mü gö­rәn оlmаdı.

Dаş sоyuq­du, tоrpаq lаldı,

Mә­nә sәs vеrən оlmаdı.

Mә­nim bu qәm­li hаlımа

Göy­dә bu­ludlаr аğlаdı,

Yаğış yаğdı nаrın-nаrın,

Bu mə­nim göz yаşlаrım­dı

Burdа qə­rib yаtаnlаrın

Yu­du qә­bir dаşlаrı­nı,

Mәn bеlә gör­mә­yә gәl­dim,

Аnаmın qаrdаşlаrı­nı.

 

Qоri sеminа­riyа­sı­nı tә­zә­cә bi­ti­rib, хаlq hә­rәkа­tınа qоşul­muş 20 yаşlı bö­yük dаyım dа Аzәrbаycаn dеyə-dеyә bu yоllаrlа mühа­ci­rә­tә gеtmiş, 30-cu il­lә­rin “tә­miz­lәn­mә” döv­rün­dә sin­fi mәn­su­biy­yәt­lә­ri­nә gö­rә qоcа аtа-аnаsı Qаzаxıstаnа sür­gün еdil­miş, ki­çik qаrdаşı­nın Аrаl gö­lün­dә bаtdı­ğı­nı еşi­dib in­tihаr еtmiş­di.

Bö­yük dаyımdаn ki­çik оlan da­yım Nә­sib vә­tәn­dәn gеdә­cә­yi gün bü­tün gü­nü ye­mәk yеmə­di, pә­rişаn bаğdа bir nаr аğаcı­nın di­bin­dә qu­ru yеrdә yat­dı, nә qә­dәr yаlvаr-yаxış еtdi­lәr, о öz kә­də­ri­nә qаlib gә­lә bil­mə­di. О il аtаmın vаfаtındаn sоnrа biz bаbаmgil­dә yаşаdıq. Dаyılа­rım biz iki bаcı­nı çох sеvir­di­lәr. Mәn оnun yаnındа qu­ru yеrdә ot üs­tün­dә оtur­dum, еvә gәl­mә­yi, yеmәk yеmə­yi üçün оnа yаlvаrdım. О mә­nim sö­zü­mü yеrә sаlmаdı, bundаn sоnrаsı­nı хаtırlаyа bil­mi­rәm.

Tür­kiyə­nin Аmаsiyаdа­kı qәb­ristа­nındа mәn хәyа­lәn оnlar­la dаnı­şır­dım. Özü­mü tаmаm unut­muş­dum. Hәyа­tı­mı vә­rәq­lә­yәn­dә gö­rü­rәm ki, həyаt mә­nә nә qә­dәr hәs­rәt­li duy­ğulаr bәхş еtmiş­dir. Аcı хаti­rә­lә­rә yоldаş оlmuşаm. Bö­yük dаyımа hәsr еtdi­yim “Sәn gеdәn­dә» аdlı şеir bеlә bаşlаyır:

 

Sәn gеdәn­dә mәn uşаq­dım,

Аrхаnca hey… bахdım, bахdım,

Bil­mə­dim ge­dir­sәn ni­yə,

Аzәrbаycаn dеyə-dеyə... .

  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Nә bi­lәy­dim bu­nu аncаq:

Bu yоllаr hәs­rәt yоllаrı,

Qür­bәt yоllаrı оlаcаq.

 

 

ATA HƏS­RƏ­Tİ

 

Nə­nə- ba­ba evin­də gü­nü­müz nə qə­dər xoş keç­sə də, ata­mı­zın yox­lu­ğu­nu hiss edir­dik.

   Atam çox cəld, za­ra­fat­cıl, bi­zi ha­mı­dan çox gül­dü­rən, ox­şa­yan ata idi. O, çox yax­şı at ça­pır, tez- tez Qa­zax, Tif­lis, Gən­cə şə­hər­lə­ri­nə ge­dir­di. Ba­cım deyir: atam sə­fər­dən qa­yı­dan­da biz tə­pə ba­şın­da evi­mi­zin yo­la ba­xan tə­rə­fin­də əmim uşaq­la­rı ilə qış­qı­rar­dıq: - Atı­nı çap! Çap! Bərk çap!

   Atam sə­si­mi­zi eşi­dib, atı­nı dörd­na­la ça­par, qa­pı­da sıç­ra­yıb at­dan dü­şər, ba­şı­mız­dan sa­çaq­lı kon­fet tö­kər, bi­zi ba­şı­na qal­dı­rar­dı. Biz ba­şı­mız­dan kon­fet tö­kən, bi­zi ba­şı­na qal­dı­ran ata­mız üçün da­rı­xır­dıq.

   Ba­cım Ya­qut çox sa­kit və otu­raq qız idi. Mən­dən iki yaş bö­yük ol­du­ğu üçün çox şe­yi dərk edir­di.

   Mən qa­yət­də də­cəl idim. Dai­ma hə­rə­kət­də, çi­çək yığ­maq­da, qaç­maq­da, tut­maq­da idim.

   Da­yım­la ba­ğı­mız­da qı­zıl­gül şi­til­lə­ri , at­lı lob­ya, po­mi­dor əkər­dik. Bi­zim "məh­su­lu­muz" ha­zır olan­da ev­də ha­mı bi­zi tə­rif­lə­yər­di.

   Ba­ğı­mı­zın ba­şın­da bir gur bu­laq var­dı, adı­na "qa­ra bu­laq" de­yir­di­lər. Onun krant­lar­dan tö­kü­lən su­yu bö­yük ho­vu­za yı­ğı­lar­dı. Biz da­yım­la o ho­vu­zu açıb  ara­dan qaj­lar­la ba­ğa su axı­dıb, ba­ğı su­la­ma­ğı çox se­vər­dik.

   Daş­sa­lah­lı­nın Aşır­lı his­sə­si çox gö­zəl idi.

   Ba­ba­mın evi Dam­cı­lı bu­la­ğın al­tın­da, hün­dür bir tə­pə üs­tün­də Aşır­lı kən­din his­sə­sin­də idi.

   Ar­xa­mız, qə­dim in­san­la­rın məs­kə­ni Avey dağ, qar­şı­mız, bir az aşa­ğı­da in­di­ki  Aşa­ğı Daş­sa­lah­lı kən­di, sün­bül­lü tar­la­lar, bi­çə­nək­lər, bağ­lar, uzaq kənd­lər idi. Bu kənd­dən uzaq kənd­lə­rə, Qa­zax şə­hə­ri­nə uza­nan yol­lar­dan yaz­da daş­qın, qış­da qu­ru­muş çay­lar gö­rü­nür­dü.

   Uşaq­lı­ğı­mın şü­ur­lu his­sə­si Daş­sa­lah­lı­da keç­di­yi üçün ora­dan çox şey ya­dım­da­dır.

   Biz yay­la­ğa ge­dən­də, yay­laq­dan gə­lən­də Gö­yə­zən da­ğının ətə­yin­də ge­cə­lər­dik. O ul­duz­lu ge­cə­lə­rin na­ğı­lı­nı han­sı qə­ləm­lə təs­vir et­mək ola­r?

   Bə­zən söz, tə­əs­sü­ra­tın gü­cü­nü azal­dır. Dü­şər­gə­də ge­cə­lə­di­yi­miz vaxt­lar mən ana­mın qol­la­rı ara­sı­na sı­ğı­nar, gö­zü­mü ul­duz­lu göy­dən ayır­maz­dım, on­da nə­lər dü­şü­nər­di­m? Ne­cə həs­sas olar­dım...

   İn­di bun­la­rı dü­şün­dük­cə ye­nə də özü­mü o ul­duz­lu gö­yün al­tın­da, aran ot­la­rı­nın ət­ri ara­sın­da hiss edi­rəm. Köv­rə­li­rəm. O duy­ğu­la­rı­mı ifa­də et­mə­yə saz ax­ta­rı­ram. La­kin o duy­ğu­la­rı han­sı söz­lə ifa­də et­mək ola­r?

 

 

YAY­LAQ­LAR­DA BU­LAQ­LAR BA­ŞIN­DA

 

   Yay­laq­lar­da tə­biə­tin vəh­şi gö­zəl­li­yi­nin han­sı rəng­lə, han­sı söz­lə, han­sı mu­si­qi ilə təs­vir et­mək olar. Bu gö­zəl­li­yə ana nə­fə­si, nə­nə, ba­ba nə­va­zi­şi də qa­rış­mış ola. Bun­lar qa­na iş­lə­miş gö­zəl­lik, ila­hi duy­ğu­la­rı­dır.

   Bir dan ul­du­zu do­ğan­da at­la­nıb, aran­dan yay­la­ğa yo­la dü­şür­dük. Aran tor­pa­ğı­nın yay ay­la­rın­da özü­nə­məx­sus ət­ri, gö­zəl­li­yi var.

   Bi­çə­nək­lə­rin, bağ­la­rın, yov­şan­lı aran ot­la­rı­nın ət­ri, çox­dan ya­ğış gör­mə­miş tor­pa­ğın, bi­çil­miş, qu­ru­muş otun, çi­çə­yin ət­ri­lə do­lu aran ha­va­sı. Uzaq dağ­lar­dan əsən sə­hər yel­lə­ri­nin dağ ət­ri, nəğ­mə­li sə­si və uşaq alə­mi­nin tə­bi­ət ki­mi saf, zən­gin, rən­ga­rəng, xə­yal­pər­vər dün­­ya­­sı­­?..

  Bi­zim bu gö­zəl dün­ya­mı­za acı kə­dər də qa­rış­mış­dı, uşaq se­vin­ci də.

   Ata­mın həs­rə­ti, ana­mın qə­mi, qüs­sə­si bi­zim uşaq qəl­bi­mi­zə ho­pur­du...

   La­kin, ana­lı, nə­nə­li, ba­ba­lı dün­ya­mız­da se­vin­ci­miz kə­də­ri­mi­zə üs­tün gə­lir­di. 1936- cı il­də mə­ni tə­zə öy­rə­dil­miş er­kək ata min­dir­di­lər. Sə­hər ala­to­ran­da yo­la düş­dük.

   Ge­cə Çay­qo­şan ad­lı dağ ça­yı­nın sa­hi­lin­də ge­cə­lə­dik. Mən o ge­cə­lə­rin şe­riy­ya­tı­nı yal­nız ya­şa­ya bi­li­rəm.

   Ba­bam çox tez­dən du­rar­dı, ha­va işıq­lan­ma­mış atı yə­hər­lən­di, biz yo­la düş­dük, ya­rı­yu­xu­lu, ya­rıü­şü­müş. Atları­mız sıl­dı­rım bir yo­xuş­la qal­xıb uca bir da­ğın ba­şı­na çat­dı, da­ğın­ ba­şın­da me­şə­nin ara­sın­da sa­lın­mış cı­ğır var­dı. Dar cı­ğı­rın hər iki tə­rə­fi uçu­rum və me­şə idi. Uçu­ru­mun di­bin­də bu­rul­ğan­lı dağ ça­yı­nın sə­si gə­lir­di.

   De­di­lər: at­la­rın yü­yə­ni­ni bo­şal­dın.Yü­yə­ni bo­şalt­dıq. At­lar özü zül­mət­də bi­ri- bi­ri­nin da­lın­ca dar cı­ğır­dan irə­li­lə­yir­di­lər. Bu uzun, qa­ran­lıq uçu­ru­mun üs­tün­də­ki yolu on­la­rın öz­lə­ri sa­kit ad­dım­lar­la keç­di­lər. Biz qa­ran­lıq­dan çı­xan­da ha­va ar­tıq işıq­lan­mış­dı, qar­şı­mız­da işıq­lı bir aləm açıl­dı. Çi­çək­lə­ri­nin üs­tün­də al­mas da­nə­lə­ri pa­rıl­da­yan bir çə­mən­lik gör­dük. Qa­ran­lıq me­şə zo­la­ğı, uçu­rum də­rə ar­xa­da qal­mış­dı. Bir­dən mə­ni min­dir­dik­lə­ri er­kək at hürk­dü. Mən yü­yə­ni bərk çək­dim, ayaq­la­rı­mı üzən­gi­yə bərk- bərk da­ya­dım. At qar­şı­da­kı uçu­ru­ma doğ­ru gö­tü­rül­dü. Onu ar­xa­dan qov­maq xa­ta­lı idi. Ba­bam ar­xa­dan de­yir­di: - Qorx­ma, qo­çaq qı­zım, yü­yə­ni çək: ayaq­la­rı­nı üzən­gi­yə da­ya!

   Bu sə­tir­lə­ri ya­zar­kən mə­ni ağ­la­maq tu­tur, san­ki mən bi­zə cə­sa­rət, mə­ta­nət ve­rən o qüd­rət­li sə­si ye­nə də eşi­di­rəm. Ba­bam­la bə­ra­bər, ma­hir sü­rü­cü­lər at­la­rı­nı kə­nar­dan ça­pıb, mə­ni apa­ran atın qar­şı­sı­na keç­di­lər və da­yan­dı­lar, hürk­müş at da da­yan­dı. Mə­nim atı­mı də­yiş­mək is­tə­di­lər, ra­zı ol­ma­dım, bəl­kə də mən ev­də hə­mi­şə tə­rif­lən­mə­yə öy­rən­miş­dim de­yə bu­nu özü­mə sı­ğış­dı­ra bil­mə­dim.

   Uca zir­və­lər, coş­qun çay­lar, də­rin də­rə­lər, çi­çək­li tar­la­lar, qa­ran­lıq me­şə­lər, nəğ­mə­li şə­la­lər ke­çib "Də­li dağ" yay­la­ğı­na çat­dıq.

   Bu­ra­da, Mi­ra­lı­la­rın yurd ye­rin­də da­yan­dıq. Bu­ra ba­ba­mın ata­sı Və­li ağa­nın yurd ye­ri ol­muş­du. " Ala­ğa­nın oğ­lan­la­rı", " Sa­le­ha­ğa", "İs­lam ağa", " Əh­məd ağa" nın yurd yer­lə­ri biz­dən aşa­ğı his­sə­də idi. Ba­bam Mus­ta­fa ağa­nın yurd ye­ri hün­dür bir tə­pə­nin üs­tün­də­ki yas­ta­na­da idi. Qar­şı­da­kı hün­dür, ba­şı du­man­lı da­ğın dö­şün­dən yed­di bu­laq çı­xır­dı. On­dan bir az aşa­ğı­da Sa­rın bu­laq ad­lı bir da bu­laq var­dı, su­yu biz bu­laq­da içir­dik, de­yir­di­lər bu bu­la­ğın su­yu ən yax­şı, ən yün­gül su­dur. Hə­mən tə­pə­nin üs­tün­də­ki yas­ta­na­da ba­ba­la­rı­mı­zın yurd ye­rin­də ala­çıq qu­rul­du, ocaq ça­tıl­dı, qu­zu kə­sil­di. Qon­şu­la­ra aran pa­yı, mey­və və qu­zu əti pay gön­də­ril­di. Biz­dən əv­vəl yay­la­ğa gəl­miş ço­ban, qu­zu­çu, ta­nış- bi­liş ha­mı ocaq ba­şı­na yı­ğıl­dı.

   Biz uşaq­lar çi­çək­lə­rə da­raş­dıq, tüs­tü­lə­nən qu­zu ka­ba­bı, nə buğ­la­nan sa­mo­var bi­zi çi­çək­lər qə­dər məş­ğul et­məz­di, biz çi­çək­lər­dən dəs­tə bağ­la­yar, qu­zu­qu­la­ğı,ke­çi saq­qa­lı də­rər, yed­di bu­la­ğın da­ğın dö­şün­dən atıb, də­rə­yə tö­kü­lən ağ kö­pük­lü su­la­rın­da çay aşa­ğı, çay yu­xa­rı ağ daş­la­rın üs­tü ilə qa­çar­dıq. Su ilə oy­na­yır­dıq. Ta­le­yin mə­nə ən bö­yük bəx­şe­yiş­lə­rin­dən bi­ri mə­ni o tə­biə­tin, o in­san­la­rın ara­sın­da az da ol­sa ya­şa­ma­ğa im­kan ya­rat­ma­ğı ol­du.

   Mi­ra­lay­lar oca­ğı haq­qın­da in­di pro­fes­sor Zi­ya Bün­ya­do­vun mə­qa­lə­si­ni oxu­yan­da be­lə bir mə­sə­lə ya­dı­ma düş­dü. Ba­ba­mın ata­sı­nın evi­nin qar­şı­sın­da bir ye­ri mü­qəd­dəs he­sab edib de­yir­di­lər: bu­ra Mi­ra­lı oca­ğı­dır, bu­ra­da­kı mü­qəd­dəs qə­bir­də Mi­ra­lay bas­dı­rı­lıb. Ba­bam­gi­lin fa­mi­ya­la­rı Mi­ra­la­yev idi. Ora­da ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı apar­maq fay­da­lı olar­dı.

   Atam­gil Ağ­qa­ya ad­la­nan yay­la­ğa kö­çər­di­lər. Ağ­qa­ya, Də­li­dağ dü­şər­gə­si­ni hər tə­rəfdən əha­tə edən dağ­la­rın da­lın­da idi.

   Anam, hər­dən dağ­la­ra ba­xıb, as­ta­dan hə­zin səs­lə oxu­yardı:

 

 

Qə­ri­bin öz dağ­la­rı,

Tu­tub­du toz dağ­la­rı.

Yel vur­sun, toz açıl­sın,

Gö­rün­sün öz dağ­la­rı.

 

   Ana­mın kə­də­ri əbə­di ol­du. La­kin ba­cım­la mə­nim Ba­kı­da oxu­ma­ğı­mız , həm də əla oxu­ma­ğı­mız gü­nəş ki­mi bir kə­dər du­ma­nı­mı par­ça­la­dı.Onun tut­qun ürə­yi­ni işıq­lan­dır­dı.

   Bir gün ba­cım­la ba­ba­gi­lin yay­la­ğın­da yed­di bu­la­ğın ba­şın­da otur­muş­duq, ço­ba­nılar da qar­şı tə­pə­nin dö­şün­də sü­rü­nü ota­rır­dı­lar. Yax­şı yad­da­şı olan ba­cım Ya­qut bir­dən be­lə  bir şe­ir oxu­yub gül­dü:

 

A ço­ban, a ço­ban,

Çal, tü­tə­yin çat­ta­sın.

Sür, qo­yu­nun ot­ta­sın,

Arxa­cın­da su dur­sun.

Dəm­bər itin qu­dur­sun,

Ağ çu­xan ağ­lar qal­sın,

Box­can bağ­lar qal­sın.

 

Şe­ir çox xo­şu­ma gəl­di, so­ruş­dum ki, bu­nu han­sı ki­tab­dan oxu­mu­san. De­di: biz ağ qa­ya­da olan­da anam gö­rür ki, ya­xın­da­kı " Nəh­rə" bu­la­ğı­nın ba­şın­da əvə­lik kol­la­rı ara­sın­da bir qız ağ­la­yır.

 

 

AY­RIM QI­ZI BƏS­Tİ

 

Anam ge­dib on-on iki yaş­lı bir qız gö­rür. Bu qı­zı din­di­rir ki, sən ni­yə ağ­la­yır­sa­n? Qız ca­va­bın­da:

   -Ögey anam mə­ni dö­yür, evə qoy­mur, - de­yir. Anam qı­zı evə gə­ti­rib sax­la­yır. Adı Bəs­ti olan bu qız ay­rım qı­zı imiş. Bu qız 15- 16 ya­şa gə­lən­də bi­zim ço­ba­na aşiq olur. Eş­qi giz­lin­də ol­du­ğu üçün ço­ban bir şey ba­şa düş­mür. On­da Bəs­ti, ba­cı­mın de­di­yi­nə gö­rə, bu şei­ri mə­nə öy­rə­dib de­yir: bu­nu ço­ban gə­lən­də oxu­yar­san. Sə­nə çox­lu na­ğıl da­nı­şa­cam. Mən də ço­ban sü­rü­nü sa­ğı­na gə­ti­rən ki­mi bu mah­nı­nı oxu­ya­ram­mış. Bəs­ti son­ra­lar o yay­laq­dan yox olur, çox ax­ta­rış­dan son­ra onun Edil ad­lı  o ço­ba­na qo­şu­lub qaç­dı­ğı mə­lum olur. Biz uşaq­lar Bəs­ti­nin na­ğı­lları üçün çox həs­rət çə­kir­dik.

   Bir gün bir-bi­ri­mi­zə qo­şu­lub ço­ban Edi­lin də­yə­si­nə get­dik. Bəs­ti ev­də tək idi, bi­zi gö­rən­də ağ­la­dı. Nə yax­şı ki, xa­ti­rə­lər var. Həm də qo­ca­la­rın xa­ti­rə­lə­ri ca­van­la­rın  mə­həb­bə­ti ki­mi alov­lu­dur.

 

 

 

 

MƏ­NİM ULU BA­BA­LA­RIM DİL­BA­Zİ­LƏR

 

ƏB­DÜR­RƏH­MAN AĞA DİL­BA­Zİ OĞ­LU

 

XVII, XVI­II və XIX- cu yü­zil­li­yin əv­və­li­nə qə­dər nəs­li­miz zi­ya­lı nəs­li təm­sil et­miş­dir. Bunu Firidun bəy Köçərli və Hüseyn Əfəndi Qaibov kimi tədqiqatçılar da öz əsərlərində təsdiq edirlər.

   Mən ön­cə "Şa­ir" tə­xəl­lüs­lü Kor Əb­dür­rəh­man ağa haq­qın­da bu iki təd­qi­qat­çı­la­rın ver­dik­lə­ri mə­lu­ma­tı və uşaq­lıq­da ailə­də eşit­dik­lə­ri­mi bu ki­ta­bın hör­mət­li oxu­cu­la­rı­na çat­dır­maq is­tə­yi­rəm.

   Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li "Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı" ki­ta­bın­da Əb­dür­rəh­man ağa Dil­baz oğ­lu "Şa­ir" tə­xəl­lüs haqqın­da be­lə ya­zır: Mol­la Pə­nah əs­ri­nin  möh­tə­rəm şa­ir­lə­rin­dən bi­ri də mərhum Əb­dür­rəh­man ağa Dil­baz oğ­lu "Şa­ir" tə­xəl­lü­sü­dür ki, əsa­sən Qa­zax ma­ha­lın­dan,  Xan­lıq­lar qər­yə­sin­dən­dir.

   De­yir­lər ki, Əb­dür­rəh­man ağa Qa­zax ma­ha­lı­nın Ca­vad xa­na ta­be ol­ma­sı­na səy gü­şiş edir və Ca­vad xan ilə həm­söh­bət imiş. On­la­rın ara­sın­da bir sı­ra si­ya­si və mü­hüm mə­sə­lə­lər ba­rə­sin­də məx­fi söh­bət­lər olur.

    İrak­li şa­hın qə­zə­bi cu­şa gə­lib şai­rin haq­qın­da bö­yük zülm və si­ya­sət edib, göz­lə­ri­ni çı­xart­dı­rır.

   Bil­mək gə­rək­dir ki, Əb­dür­rəh­man ağa həddən zi­ya­də mən­tiq­li və di­la­vər bir adam imiş ki, doğ­ru söy­lə­mək­dən eh­ti­yat et­məz imiş və öz eli için­də nü­fuz­lu, möh­tə­rəm və sö­zü öt­kün sa­yı­lar­mış. Və­li mər­hu­mun bəd­xah­la­rı və düş­mən­lə­ri çox imiş. Öz işi və sə­la­hı­nı unu­dub ca­ma­at dər­di­nə yan­maq­dan axı­rı göz­lə­rin­dən məh­rum ol­muş­dur.

   Bə­li, be­lə qə­dir və qiy­mə­ti bi­lin­mə­yən mil­lət ba­ha­dır­la­rı­nın haq­qın­da de­yir­lər ki, "El üçün ağ­la­yan iki göz­süz qa­lar". Göz­lə­ri çı­xa­rı­lan­dan son­ra: "Mən qə­ri­bəm və­tə­nim­də, qa­zı­lar" mis­ra­sıy­la baş­la­yan şei­ri, son­ra Ca­vad xa­nın ölü­mü­nə 21 bənd­dən iba­rət mü­xəm­məs, onun ölü­mü­nə şe­ir­lər, öz kor­lu­ğu­na çox tə­sir­li "Dağ­lar" adın­da şe­ir yaz­mış­dır. Bu­nu Hü­seyn Əfən­di Qai­bov "Azər­bay­can­da məş­hur olan şüa­rı­nın əşa­rı məc­muə­sin­də təs­diq edir.

   Şai­rin dağ­lar həs­rət­li "Dağ­lar" ad­lı 9 bənd­lik şei­rin­dən ix­ti­sar­la yal­nız 6 bən­di ver­mək­lə ki­fa­yət­lən­dim. Bu­ra­da ta­ri­xi fakt­lar ol­du­ğu­na gö­rə mən onu bu ki­ta­ba da­xil et­dim.

 

Bi­və­fa mül­ki dün­ya­da,

Kön­lü çox vi­ra­nam, dağ­lar!

Kön­lüm is­tər, gö­züm gör­məz,

Si­zə mən hey­ra­nam, dağ­lar!

 

Bi­zə çək­di fə­lək da­ğı,

Kön­lü­müz qəm­lər va­ra­ğı,

Qa­ra­lıb öm­rün çı­ra­ğı,

Ağ­la­şır pər­va­nəm, dağ­lar!

 

Qəsd ol­maz ca­na da,

Can tab et­məz hic­ra­na da,

Ne­çə il zül­mət­xa­na­da,

Bu­na zin­dan­ba­nam, dağ­lar!

Min iki yüz on bir sə­nə,

Qə­za­dan ox dəy­di mə­nə,

Döv­ran bər­kəs ol­du ye­nə,

Hicr odu­na ya­nam, dağ­lar!

 

Qırx bir sə­nə ol­du ya­şım,

Zül­mət­də sər­gər­dan ba­şım,

Bi­və­fa qo­hum- qar­da­şım,

Ne­cə düş­mən sa­nam, dağ­lar!

 

Şai­rəm, dün­ya­ya gəl­dim,

Bir za­man ağ­la­yıb, gül­düm.

Məz­lu­mam, zül­mi­lə öl­düm,

Bu­dur, son ni­şa­nım, dağ­lar!

 

Şai­rin göz­lə­ri­nin çı­xa­rıl­ma­sı haq­da el­dən və ailə­də eşit­dik­lə­rim: de­yi­lə­nə gö­rə şa­ir Qa­zax və­ki­li­nin qı­zı­na ev­lən­miş imiş. Qa­zax və­ki­li Gür­cüs­tan şa­hı İrak­li ilə ya­xın dost imiş. Qa­za­ğın To­vuzdan baş­la­mış Gür­cüs­ta­na il­haq olun­ma­sı haq­da ara­la­rın­da bağ­lan­mış sa­zi­şi və­ki­lin kü­rə­kə­ni şa­ir  Əb­dür­rəh­man ağa öz dos­tu Ca­vad xa­na çat­dı­rır, bu­na gö­rə sa­ziş po­zu­lur. Bun­dan bərk qə­zəb­lə­nən gür­cü şa­hı şai­rin göz­lə­ri­nin çı­xa­rıl­ma­sı üçün dos­tu və­ki­lə təz­yiq edir. Yu­sif Sə­mə­doğ­lu "Qətl gü­nü" ki­ta­bın­da yaz­dı­ğı ki­mi "qor­xu və şöh­rət his­si və­ki­lə qa­lib gə­lir. Gün­lə­rin bi­rin­də o, öz kü­rə­kə­ni­ni evi­nə ça­ğırt­dı­rır, kü­rə­kən at­dan dü­şən ki­mi boy­nu­na kə­rən qo­yub  göz­lə­ri­ni çı­xart­dı­rır. Bə­zi ta­rix­çi­lər, o cüm­lə­dən də Tey­mur Mi­ra­la­yev şai­rin göz­lə­ri­nin Tif­lis­də, bö­yük mey­dan­da İrak­li tə­rə­fin­dən çı­xa­rıl­ma­sı­nı söy­lə­sə­lər də el ara­sın­da və ailə­də eşit­di­yim bi­rin­ci mə­lu­ma­tı şa­ir özü " Dağ­lar" şei­rin­də be­lə təs­diq edir:

 

Qırx bir sə­nə ol­du ya­şım,

Zül­mət­də sər­gər­dən ba­şım,

Bi­və­fa qo­hum- qar­da­şım,

Ne­cə düş­mən sa­nam, dağ­lar!

 

Bu­nu da de­yir­di­lər ki: onu göz­lə­ri çı­xa­rı­lan­dan son­ra ata min­di­rib tək yo­la sal­mış­lar. Və­fa­lı at onu evi­nə gə­tir­miş­dir.

   Şa­ir onu bu hal­da gö­rüb və­ki­lin üs­tü­nə yü­rü­şə qal­xan ca­maa­tın ağ­saq­qal­la­rı­nı ça­ğırt­dı­rıb onla­ra de­yir:

    - Mən iki gö­zü­mü itir­dim­sə gür­cü şa­hı Qa­zax ma­ha­lı­nı, To­vu­zu, Şəm­səd­di­ni itir­di. Han­sı qiy­mət­li­dir, mə­nim iki gö­züm­mü, yox­sa bu ma­ha­lın xal­qı, tor­­pa­­ğı­­? Mə­nim xa­ti­ri­mə ca­maa­tı be­lə bir yü­rüş­dən sax­la­yın. El eli, qar­daş qar­da­şı qır­ma­sın. Ağ­saq­qal­lar şai­rin xa­hi­şi­ni ca­maa­ta çat­dı­rır, el ara­sın­da sö­zü öt­kün, bö­yük nü­fu­za sa­hib şai­rin məs­lə­hət­lə­ri­ni kənd ca­maa­tı qə­bul edir.

    Uşaq­lıq­da bu­nu da eşit­mi­şəm ki, şai­rin ba­cı­sı Şıx­lı nü­ca­ba­la­rın­dan bi­ri­si­nə ərə ve­ril­miş, onun iki oğ­lu ol­muş, Mus­ta­fa ağa "Arif" tə­xəl­lüs və Ka­zım ağa "Sa­lik" hər iki­si şa­ir olub. Uşaq­lıq­da eşit­dik­lə­rim:

 

 

MA­YOR  MUS­TA­FA AĞA ARİF

 

Özün­dən son­ra yax­şı ad qo­yub ge­dən­lə­rə və yax­şı­la­rın əməl­lə­ri­ni çat­dı­ran­la­ra eşq ol­sun!

    Qa­zax- Şəm­səd­din uğ­run­da göz­lə­ri ovul­muş Kor Əb­dür­rəh­man ağa­nın ba­cı­sı oğ­lan­la­rı ta­ri­xi şəx­siy­yət­lər ol­muş Mus­ta­fa ağa Arif tə­xəl­lüs­lə, onun ki­çik qar­da­şı Ka­zım ağa "Sa­lik" tə­xəl­lüs­lə də öz­lə­ri haq­qın­da nə­sil­lə­rə yax­şı xa­ti­rə­lər qo­yub ge­dən sə­nət­kar şa­ir­lər­dir. Bö­yük qar­daş Mus­ta­fa ağa Arif haq­qın­da həm Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li, həm Hü­seyn Əfən­di Qai­bov öz təd­qi­qat­la­rın­da ver­dik­lə­ri mə­lu­mat­la, on­lar ha­qqın­da eşit­dik­lə­ri­mi oxu­cu­la­ra çat­dır­maq is­tə­yi­rəm.

   Qa­zax- Şəm­səd­din uğ­run­da Si­bi­rə sür­gün edi­lib, or­da hət­ta qəb­ri be­lə it­miş Mus­ta­fa ağa­nın sür­gü­nə get­mə­si haq­qın­da F. Kö­çər­li ya­zır ki, Mus­ta­fa ağa Qa­zax ma­ha­lı­nın Şıx­lı qər­yə­sin­də 188 hic­ri­də tə­vəl­lüd edib­dir.

   Mər­hum Mus­ta­fa ağa fars, türk, hət­ta rus dil­lə­ri­ni də yax­şı bi­lir­miş, özü də zi­ya­də din­dar, qey­rət­keş və hə­qi­qət­də arif bir şəxs imiş. Və­li bu bi­ça­rə də­xi öz qey­rə­ti və mil­lət­pə­rəst­li­yi ucun­dan çox bə­la­la­ra və mü­si­bət­lə­rə dü­çar olub.

   Mər­hum Mus­ta­fa ağa Şəm­səd­din­li Nə­sib Sul­tan ilə döv­lət nə­zə­rin­də müt­tə­him olur, za­val tə­ri­qi­lə Ru­si­ya­ya gön­də­ri­lir.

  Biy­nə­va Arif Ru­si­ya­da çox üs­rət və zil­lət çə­kir və ora­da və­fat edir. Odur ki Sa­lim onun şə­nin­də de­miş­dir:

 

Bi­ri Arif, ko­na cövr et­di döv­ran

Ki, qür­bət­də şə­hi­dü müb­tə­la­dır.

 

Arif Ru­si­ya­da məh­bus­va­ri  zin­də­kan­lıq edən vax­tı öz ha­li­di­li­ni bir ne­çə şe­ir­lər va­si­tə­si­lə ya­zıb, bə­yan et­miş­dir.

 

 

KA­ZIM AĞA SA­LİK

 

Ka­zım ağa Sa­lik haq­qın­da Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li­nin təd­qi­qa­tı­nı oxuyar­kən dü­şü­nür­sən:

   Döv­ran ye­ti­rir, in­san iti­rir. F. Kö­çər­li­nin di­li ilə de­sək:

   "Mol­la Pə­nah Va­qif­dən son­ra mər­hum Ka­zım ağa Sa­lik nə­in­ki va­hid Qa­zax ma­ha­lın­da, bəl­kə ta­mam Za­qaf­qa­zi­ya­da zü­hur edən şüa­rı­nın müq­tə­dir­lə­rin­dən bi­ri­si he­sab olu­nur".

   Ka­zım ağa Şıx­lı qər­yə­sin­də tə­vəl­lüd tap­mış­dır. Əsil və nə­cə­bi Şam­xor­dan ( Şəm­kir) dir. Ba­ba­la­rı­na Şıx­za­də de­yər­lər­miş: on­lar Qa­zax­lı qər­yə­sin­də ya­şar­lar­mış. Ana­sı Dil­ba­zi nü­ca­bə­lə­rin­dən­dir. Sa­li­kin tə­lim-tər­bi­yə­si öz və­tə­nin­də ol­muş. Onun ba­ba­la­rın­dan bi­ri Kür ça­yı­nın ya­xa­sın­da Şıx­lı qər­yə­si­ni bi­na et­di­rib­dir.

   Şai­rin öz vax­tı­na gö­rə yax­şı el­mi, bi­li­yi var­mış. Türk, fars dil­lə­ri­ni mü­kəm­məl bi­lir­miş. Hər iki dil­də şe­lər ya­zıb­dır.

   Ka­zım ağa dün­ya­da 61 il ömr edib. Ölüm ta­ri­xi qəbr  da­şı üs­tün­də be­lə ya­zı­lıb: 1259(842). Rus şa­ir­lə­rin­dən Puş­ki­nin və Ler­mon­to­vun müa­si­ri ol­muş. F.Kö­çər­li­nin şa­ir haq­qın­da mü­fəs­səl təd­qi­qa­tın­dan ix­ti­sar­la bu par­ça­nı oxu­cu­lar­la təq­dim edi­rəm.

   Bö­yük qar­da­şı Mus­ta­fa ağa Ari­fin sür­gün­dən ona yaz­dı­ğı bu mək­tu­ba Ka­zım ağa­nın ver­di­yi ca­vab da çox ürək tit­rə­dən­dir. Bu qar­daş­la­rın şe­ir­lə­ri ba­ba­mın evin­də oxu­nar­dı.

   Bir-bi­ri­mi­zə ya­ra­lı bir mə­həb­bət­lə bağ­lı olan ye­ga­nə ba­cım Ya­qut­la mən hər­dən ay­rı dü­şən­də öz ya­ra­lı mə­həb­bə­ti­mi­zi bu şe­ir­lər­lə mək­tub­la­ra ya­zıb iz­har edər­dik.

   Ari­fin sür­gün­dən Sa­li­kə yaz­dı­ğı ca­vab:

 

Can za­ru tə­nim ni­zar sən­siz,

Öm­rüm ba­şa yet­di, yar, sən­siz.

Fər­yad ki, dövr na­mü­va­fiq

Qoy­du mə­ni, ey ni­gar, sən­siz.

Dil qön­çə­si qan olub, açıl­maz,

Yüz min gər ola ba­har, sən­siz.

Yox mən­də qə­ra­ru, ta­bu, ta­qət,

Tab et­mək olur­mu, yar, sən­siz!

Ey gül, ge­cə- gün­düz Arif ağ­lar

Bül­bül ki­mi zar- zar sən­siz!

 

Sa­li­kin Ari­fə yaz­dı­ğı şe­ir:

 

   Dər­dim ki, olub zi­ya­də sən­siz,

 Ca­nım üzü­lür mə­ba­də sən­siz.

 Şa­ha, gə­lə gör ki, fərz kön­lüm

Cən­gin­də oçub pi­ya­də sən­siz.

Ca­nım çı­xar ol­du həs­rə­tin­dən,

Öm­rü ge­dər ol­du ba­də sən­siz.

Sa­qi, ye­tə gör ki, həs­rə­tin­də

Qan ol­du qə­dəh­də ba­də sən­siz.

 

Ka­zım ağa Sa­lik haq­qın­da e­şit­dik­lə­rim: Sa­lik ana tə­rəf­dən mə­nə, ata-ba­ba tə­rəf­dən İs­ma­yıl Şıx­lı­ya qo­hum­dur. İs­ma­yıl Şıx­lı­dan bir gün so­ruş­dum ki, Sa­lik haq­qın­da nə bi­lir­si­ni­z? De­di:

   - Atam bi­zə da­nı­şar­dı ki, nə­sil­dən iki gənc gə­lib Kür ça­yı­nın ya­xa­sın­da ev ti­kib, yurd sa­lıb­lar, on­lar­dan bi­ri Dil­ba­zi nəs­lin­dən qız alıb. Sa­lik "Şi­ri Dil­ba­zi" de­di­yi o qız­dan Arif­lə Sa­lik do­ğul­muş­lar.

   Sa­li­kin, Ari­fin ana­la­rı o Dil­baz­lı qı­zı şa­ir Əb­dür­rəh­man ağa­nın qı­zı­na ni­şan­lı imiş. O vax­tın adə­ti­nə gö­rə, oğ­lan toy gü­nü­nə qə­dər qız evi­nə ayaq ba­sa bil­məz­miş.

   Gün­lə­rin bi­rin­də Sa­li­kin ana­sı de­yir: - Da­yın bu gün bi­zə gə­lə­cək, xə­bər gön­dər­miş­di. - Sa­lik bu­nu eşi­dən ki­mi ata mi­nib da­yı­sı­nın kən­di­nə yo­la dü­şür, yol­da ona ya­xın­la­şan bir at­lı onu ça­ğı­rır:

- Ay at­lı, ay at­lı!

-Əy­lən­dim, gə­lən at­lı!- de­yə Sa­lik da­yı­sı­nı ta­nı­yıb ca­vab ve­rir. Da­yı ona ya­xın­la­şıb de­yir:

   -A Ka­zım, sö­zün ge­ri­si­ni şe­ir­lə de­sən kən­də get­mə­yə sə­nə ica­zə ve­rə­rəm.

   Sa­lik de­yir:

 

 

  - Si­nəm hic­ran şa­na­sı,

   Ox vur­dun gə­lən at­lı!

 

Sa­li­kin sö­zü xo­şu­na gəl­di­yi üçün da­yı Sa­lik­lə bə­ra­bər ora­dan öz kən­di­nə qa­yı­dır.

   Bil­sə idim ki, iki yüz il­dən son­ra  bu mil­lət fə­dai­lə­ri haq­qın­da mən də söz de­mək eh­ti­ya­cı du­ya­cam, söh­bət­lə­rə uşaq diq­qə­ti­lə de­yil, bö­yük fəh­mi ilə qu­laq asar­dım. İn­di eşit­dik­lə­rim sa­pı qı­rıl­mış təs­beh də­nə­lə­ri ki­mi fik­ri­min qı­rıl­mış sa­pı­na heç vəch­lə dü­zül­mür.

   Ya­lan­çı təb­li­ğa­tın gü­cü ilə öz ta­ri­xi­nə düş­mən kə­si­lib "tə­miz­lən­mə" il­lə­rin­də Qa­zax ra­yo­nu­nun ar­xi­vi­ni yan­dı­ran­la­rın cə­ha­lə­ti ucun­dan biz boş tək­nə­də çö­rək ax­ta­ran yox­sul­la­ra ox­şa­yı­rıq.

   Nə yax­şı ki, xal­qın Fi­ridun bəy Kö­çər­li və Hü­seyn Əfən­di Qai­bov ki­mi mü­nəv­vər­lə­ri var­mış ki, on­la­rın da in­di­yə qə­dər nə fa­ciə­li ölüm, nə də do­ğum ta­rix­lə­ri­ni qeyd et­miş, nə də mil­lə­tə et­dik­lə­ri xid­mə­ti üçün əsil qiy­mət­lə­ri­ni ver­mi­şik. Fi­ridun bə­yin ba­ba­mın haq­qın­da yaz­dıq­la­rı­nı müx­tə­sər, ix­ti­sar­la ver­mi­şəm. Qai­bo­vun ki­ta­bın­da Sa­li­kin 30-dan çox şei­ri top­la­nıb ki, on­la­rı tək­rar et­mə­yə eh­ti­yac ol­ma­dı.

 

 

 

 

 

AL­LAH­YAR AĞA VƏ OĞ­LU ŞA­İR  HA­CI­RƏ­HİM AĞA “VƏ­Hİ­Dİ”

 

Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi ki­ta­bın­da (ikin­ci cild, səh.249) " Də­ya­nətkar", " Səxavət­şü­ar" de­di­yi Al­lah­yar ağa ata­mın ba­ba­sı­dır. Al­lah­yar ağa­nın 1882- ci il­də do­ğul­muş oğ­lu şa­ir Ha­cı­rə­him ağa "Və­hi­di" tə­xəl­lüs haq­qın­da Fi­ri­dun bəy ya­zır:

   "Qa­zax şa­ir­lə­ri­nin mö­tə­bər və mü­nəv­vər­lə­rin­dən bi­ri də Ha­cı­rə­him ağa "Və­hi­di" ol­muş­dur. Ha­cı­rə­him ağa­nın aba­vi əc­da­di zeh­ni açıq, dər­ra­kə­də məş­hur, na­qis­lik mə­ha­rət­li, həm­çi­nin şe­riy­yət­də və mə­lum və məş­hur ümə­ra­yi Dil­ba­zi­dir və şai­rin ata­sı Al­lah­yar ağa də­ya­nət­kar, sə­xa­vət­şü­ar bir bəy olmuş­dur.

   Ha­cı­rə­him ağa­nın ül­a­ma­yi, fü­zə­la­yi şüə­ra si­ni­fi ilə ara­sı xoş oldu­ğu­na gö­rə on­lar ilə otu­rub- du­rar, söh­bət edər, məc­lis­lə­rin­də vaxt­la­rı­nı in­şa­yi-şe­ir  və im­la­yi nəz­mə sərf edər­lər­miş. Həm də on­la­ra çox hör­mət, mər­hə­mət gös­tə­rər­miş. Hic­ri­nin 1276- cı ilin­də həc­cə ge­dər­kən İs­tan­bul­da  Mö­vla­na  Mir­həm­zə Se­yid Ni­ga­ri ilə gö­rüş­müş , mə­lu­mu­nuz ola ki: on­dan əv­vəl Mövlana Mirhəmzə seyyid Nigari bundan əvvəl bir il Xan­lıq­lar kən­din­də Al­lah­yar ağa­nın qo­na­ğı ol­muş­du. O kənd­də Möv­la­na­nın çox­lu dost­la­rı varmış. Ha­cı­rə­him ağa həcc­dən qa­yı­dan­da da Möv­la­na ilə İs­tan­bul­da gö­rüş­müş və Möv­la­na ona çox hör­mət gös­tər­miş. Son­ra­dan on­la­rın ara­sın­da mək­tub­laş­ma ol­muş, Ha­cı­rə­him ağa mür­şi­di­ni unut­ma­mış, ona şe­ir­lər, qə­zəl­lər də it­ti­haf et­miş, on­lar­dan nü­mu­nə­lər (ix­ti­sar­la):

 

Dua­lar ey­lə­rəm da­im, bu­lud qoy­maz gö­yə çıx­sın,

Gə­da­yə bu tə­rəhhüm­dür, bu­lud­lar  ayaz et­sən!

 

Çe­vi­rin­dən eşq ca­mın­dan mə­ni dər­ya­ya qərq et­sin,

Də­rin­dir eşq dər­ya­sı, mə­nim­çün bir da­yaz et­sən!

 

Al­lah­yar ağa­nın da­ha  üç oğ­lu haq­qın­da ailə­də eşit­dik­lə­rim.

   Al­lah­yar ağa­nın üç oğ­lu, bir qı­zı olan­dan son­ra ar­va­dı ölür. O, Xan­lıq­lar kən­din­də çox mö­tə­bər sa­yı­lan " Qar­axal­lar"  nəs­lin­dən  Emi­nə ad­lı bir qız­la ev­lə­nir. Emi­nə­dən onun bir oğ­lu olur, adı­nı Mə­həm­məd­kə­rim qo­yur­lar. Mə­həm­məd­kə­ri­min ana­sı o rə­iy­yət qı­zı Al­lah­yar ağa­nın uşaq­la­rı­na doğ­ma ana ki­mi qayğı bəs­lə­yir. Bu­nun­la bü­tün Dil­ba­zi nəs­li­nin hör­mə­ti­ni qa­za­nır.

   Al­lah­yar ağa­nın Həş­kə­rim ad­lı oğ­lu çox əza­zil, dün­ya­gir ol­maq­la həm də çox qo­çaq, cə­sa­rət­li, şü­ca­ət­li bir gənc olub.

   Ab­bas­mir­zə­nin hü­cum­la­rın­da Dil­ba­zi mül­kə­dar­la­rı ilə qəhr­man­lıq­la dö­yüş­müş və qı­çın­dan ya­ra­lan­mış­dı. Ya­ra sa­ğal­sa da o ax­sa­yır­mış. Odur ki, ona el­də " to­pal Həş­kə­rim" de­yər­di­lər.

   Həş­kə­ri­min bi­rin­ci ar­va­dın­dan Əb­dür­rə­him ad­lı bir oğ­lu, Gü­lən­dam ad­lı bir qı­zı olan­dan son­ra ar­va­dı ölür.

   To­pal Həş­kə­rim Daş­sa­lah­lı kən­din­də çox mö­tə­bər sa­yı­lır. Və­li ağa Mi­ra­la­ye­vin 16 yaş­lı gö­zəl qı­zı Xa­nım­qız­la ev­lə­nir.

   Ailə­də hökm­ran olan Və­li ağa ilk el­çi­ni ge­ri qay­tar­maz­dı. Ki­şi yaş­lı, şi­kəst , qız ca­van və gö­zəl ol­du­ğu üçün qıs­qanc­lıq­dan ona göz ve­rib işıq ver­mir.

   Xa­nım­qı­zın  bu ki­şi­dən bir oğ­lu ol­du. Adı­nı İs­ma­yıl qoy­du­lar. Xa­nım­qız ikin­ci uşa­ğa ha­mi­lə qa­lan­da ki­şi və­fat edir. Do­ğu­lan uşaq  oğ­lan uşa­ğı ol­du­ğu üçün ona ata­sı Həş­kə­ri­min  adı­nı ve­rir­lər.

   O döv­rün adə­ti­nə gö­rə ev­də su­bay qar­daş var­sa uşaq­lı ar­va­dı ev­dən çı­xar­maz­dı­lar. Odur ki, Xa­nım­qız­la Məm­məd­kə­ri­min cid­di eti­raz­la­rı­na bax­ma­ya­raq on­la­rın kə­bi­ni­ni kəs­di­rir­lər.

   Xa­nım­qı­zın da­nış­dı­ğı­na gö­rə çox nə­cib, sa­vad­lı, hə­ya­lı bir gənc olan Məm­məd­kə­rim  bu iş­dən o qə­dər uta­nır ki, iki il Dil­ba­zi mül­kə­dar­la­rı­na məx­sus olan Kar­qa­ya me­şə­sin­də sər­gər­lər­də ya­şa­yır, evə gə­lə bil­mir.

   İki il­dən son­ra bö­yük qar­daş­la­rı­nın tə­ki­di ilə evə qa­yı­dır. Bu­nu da de­yir­di­lər ki, Məm­məd­kə­rim­lə Xa­nım­qız həm yaş­ca, həm gö­zəl­lik­cə bir- bi­ri­nə ya­ra­şır­mış­lar.

   Məm­məd­kə­ri­min təh­si­lin­də, tər­bi­yə­sin­də bö­yük qar­da­şı Və­hi­di­nin və şərq ədə­biy­ya­tı­nı, ərəb, fars, türk dil­lə­ri­ni  şa­ir qar­da­şı Və­hi­di­dən pis bil­mə­yən özün­dən bö­yük qar­da­şı Pa­şa ağa məş­ğul olub­muş.

 

 

 

ŞAİ­RƏ ŞƏH­Nİ­GAR "RƏN­CUR" TƏ­XƏL­LÜS

 

Söz Pa­şa ağa­ya ça­tan­da söh­bət uza­nır, onun ar­va­dı nə­nəm Sa­ya­lı xa­nı­mın tez-tez qo­na­ğı olan Şai­rə Şəh­ni­gar xa­nım "Rən­cur" tə­xəl­lüs­dən da­nı­şır­dı­lar.

  Ax­şam­lar çay süf­rə­si ət­ra­fın­da şai­rə­nin ata­sı Ka­zım ağa Qi­yas­bəy­li  haq­qın­da söh­bət get­di­yi bir az ya­dım­da­dır. Nə­nə­min xa­la­qı­zı Ab­gü­nəş xa­nım Qi­yas­bəy­li İb­ra­him ağa­nın ar­va­dı idi, odur ki, bu fa­mi­li­ya ilə ya­xın qo­hum­luq əla­qə­lə­ri­miz də vardı.

   Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li­nin Rən­cur haq­qın­da yaz­dıq­la­rı­nı tək­rar et­mə­dən, nə­nəm Sə­ya­lı xa­nım­dan eşit­dik­lə­rim be­lə ya­dı­ma gə­lir: Rən­cur tez- tez nə­nə­mə qo­naq gə­lər­miş. O, Ağ­köy­nək kən­din­də, nə­nəm Daş­sa­lah­lı kən­din­də ya­şa­yır­mış. Nə­nəm da­nı­şır­dı ki, əlin­də Möv­la­na Sey­yid Ni­ga­ri­nin di­va­nı, Rən­cur gün­lər­lə o di­va­nı oxu­yub ağ­la­yır­mış. Çox iba­dət edər­miş, gün­lər­lə ye­mək ye­məz, yu­xu yat­maz, nit­qi ol­maz, heç kəs­lə da­nış­maz­dı.

   Rən­cur Qu­ra­nın bir ayə­si­ni xal­ça­ya to­xu­yub, Tür­ki­yə­yə Sey­yid Ni­ga­ri­yə gön­dər­miş­di. Se­yid Ni­ga­ri­nin ona yaz­dı­ğı tə­şək­kür Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li­nin (2- ci cild, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı) ki­ta­bın­da dərc olun­muş şe­ir bu­dur: (ix­ti­sar­la).

 

Ni­ga­ri na­zə­ni­nim fər­şi- bəzm ara­ya gön­dər­miş,

Ni­ga­riş ey­lə­miş rən­gi- tə­rin şay­da­yə gön­dər­miş.

 

Rə­vac ol­sun de­yər­dim hüs­nü ba­za­ri- mə­la­hət­də,

Ki, qən­gin aşı­ğı- şey­da­sı­na sər­ma­yə gön­dər­miş.

 

Gö­zəl nə­qiş ni­ga­riş ey­lə­miş zi­ba­şə­rin yaz­mış,

Mü­əy­yən müs­hə­fi rux­sa­ri­dən bir ayə gön­dər­miş.

 

De­yil biy­mə­na bu ik­ra­mi- zi­ba ol mə­lək­si­ma,

Əmi­ri- həm­zə­yə, əl­bət­də, bir mə­na­yə gön­dər­miş.

 

    Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li Qa­zax şa­ir­lə­ri­nin na­zik təb­lə­rin­dən bi­ri­si de­di­yi Ni­gar xa­nım Rən­cur da öz sı­ra­sın­da  Ni­ga­ri­yə şe­ir­lə­r it­ti­haf et­miş.

    Şei­rə, sə­nə­tə alu­də, ar­va­dı Rən­cü­rə çox bağ­lı, ki­şi ki­mi qəd­di- qa­mə­ti, sir- si­fə­ti ya­ra­şıq­lı Pa­şa ağa­nın bü­tün səy­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq, şai­rə Şəh­ni­gar "Rən­cür" tə­xəl­lüs ar­tıq tər­ki dün­ya bir əh­va­li ru­hiy­yə ke­çi­rir­miş.

   Gün­lə­rin bi­rin­də şai­rə nə­nə­mə qo­naq gə­lər­kən ara­ba­sı Aks­ta­fa ça­yı­nı ke­çən­də o bü­tün qiy­mət­li qa­dın ziy­nət­lə­ri­ni Aks­ta­fa ça­yı­na atır.

   Bu tər­ki dün­ya­lı­ğın bir sə­bə­bi də, bəl­kə on­la­rın öv­lad­la­rı­nın ol­ma­ma­sı imiş. Odur ki, Pa­şa ağa ona öv­lad sə­da­qə­ti­lə bağ­lı olan ki­çik qar­da­şı Məm­məd­kə­ri­mə bü­tün mül­kü­nü və­siy­yət edir.

   Məm­məd­kə­ri­min ata­sı Al­lah­yar ağa mülk­lə­ri­ni oğul­la­rı­nın ara­sın­da bö­lən­də ən az pay bu rə­iy­yət qı­zın­dan olan oğu­la düş­müş­dü.

   Odur ki, ölüm aya­ğın­da Al­lah­yar ağa da öz pa­yı­na dü­şən mül­kü  ki­çik oğ­lu Məmməd­kə­ri­mə və­siy­yət edir.

   Be­lə­lik­lə, Dil­ba­zi nü­ca­ba­la­rı­nın xor bax­dı­ğı Emi­nə­nin  oğ­lu­nun mül­kü qar­daş­la­rı­nın mülkün­dən çox olur.

   Ata­sı­nın ölü­mün­dən son­ra ata­ma ke­çən bu mülk­lər de­mə ki, onun əz­rai­li imiş. Xa­nım­qız nə­nə­mi­zin  Məm­məd­kə­rim ba­ba­dan iki qı­zı bir oğ­lu olur. Uşa­ğa Pa­şa ağa­nın adı­nı ve­rir­lər.

 

 

NƏ­NƏM XA­NIM­QIZ BƏD­BƏXT­LİK TAX­TI ÜS­TƏ

 

Xa­nım­qız mə­nim ata­mın ana­sı­dır. Xa­nım­qı­zın ən xoş­bəxt gün­lə­ri ikin­ci əri Məm­məd­kə­rim ağa ilə ol­muş­dur. Bi­rin­ci əri Həş­kə­rim ağa nə qə­dər sərt xa­siy­yət, əza­zil ol­muş­sa , Məm­məd­kə­rim o qə­dər xoş­rəf­tar lə­ya­qət­li bir gənc ol­muş, he­yif ki, bu xoş­bəxt­liyin öm­rü çox az ol­muş­dur.

   Bö­yük qar­da­şı Həş­kə­rim ağa ki­mi çox qo­çaq, cə­sur olan Məm­məd­kə­rim il­xı­dan xam at­la­rı özü kə­mənd atıb tu­tur və öy­rə­dir­miş. O bir gün ye­nə il­xı­dan  bir xam ata kə­mənd atıb atı tu­tur. An­caq kə­mənd qo­lu­na do­la­şır, güc­lü at onu sü­rü­yür, be­lin­də­ki xən­cər qın­dan çı­xıb onun qo­lun­dan şah da­ma­rı­na san­cı­lır və o qan apar­ma­dan ölür. Xa­nım­qız bi­rin­ci ərin­dən 4 uşaq, Məm­məd­kə­rim­dən üç uşaq he­sa­biy­lə 7 ye­tim ara­sın­da tək qa­lır.

   An­caq:

 

Ar­va­dın mər­di,

Ye­nər hər dər­di.

 

    Na­mus tax­tı üs­tə otu­ran qa­dın­la­ra el hə­mi­şə ar­xa ol­muş. De­yi­lə­nə gö­rə ata­sı ölən­də atam üç ya­şın­da imiş. Atam­dan ona mi­ras qa­lan bö­yük mül­kün qəy­yum­lu­ğu­nu, ata­mın nə­nə­si Emi­nə­nin qar­daş­la­rı, el­də çox mö­tə­bər sa­yı­lan Qa­ra İs­ma­yıl ilə onun qar­da­şı Oruc ki­şi­yə ve­rir­lər.

   Qa­ra­xal­lar nəs­lin­dən olan bu hör­mət­li ki­şi­lər tək mül­kü ida­rə et­mək­lə ki­fa­yət­lən­mə­yib, həm də öz pe­şə­lə­ri­ni ba­cı­la­rı nə­və­si­nə öy­rət­mə­yə ça­lı­şır­lar.

   De­yi­lə­nə gö­rə on­la­rın ba­cı­la­rı oğ­lu Pa­şa da çox cəld, fə­rasət­li, iş­gü­zar bir  gənc olub. O, da­yı­la­rı­nın tə­si­ri al­tın­da kənd tə­sər­rü­fa­tı iş­lə­ri­ni ta­mam öy­rə­nir, on­la­rın bi­li­ci­lə­ri olur.

   La­kin çox keç­mir ki, xalq ilə ya­xın ün­siy­yət­də olan  Emi­nə­nin nə­və­si iş­gü­zar­lı­ğı­na və bu ün­siy­yə­ti­nə gö­rə xalq ara­sın­da bö­yük hör­mət qa­za­nır. Çox mö­tə­bər şəxs­lər olan  Oruc ki­şi ilə Qa­ra İs­ma­yıl ona dö­nə- dö­nə de­yir­lər: bəy­lə­rə qo­şul­ma, ca­ma­at­dan ay­rıl­ma.. Xa­nım­qız bi­rin­ci əri­nin gənc yaş­la­rın­da və­fat et­miş ar­va­dın­dan do­ğu­lan Əb­dür­rə­him­lə Gü­lən­da­mı da ana mə­həb­bə­ti­lə bö­yü­düb. Əb­dür­rə­hi­mi ev­lən­di­rir və ata­sı­nın bü­tün mül­kü­nü ona ve­rir. Çox nə­cib bir gənc olan Əb­dür­rə­him də öm­rü­nün axı­rı­na qə­dər ona ana ki­mi hör­mət edir və onun əmi­sin­dən olan ki­çik Pa­şa­ya bö­yük  qar­daş mü­na­si­bə­ti bəs­lə­yir.

   Anam de­yir­di: o rəh­mət­lik Xa­nım­qız­la al­lah gö­zəl­lik­lə bəd­bəxt­li­yi  bir yer­də ver­di. Çox sərt, əza­zil olan bi­rin­ci əri Həş­kə­rim ağa­dan çox sərt üz­lər, qıs­qanc hə­rə­kət­lər gör­müş bu qa­dın, qa­yın­la­rı­nın təz­yi­qi ilə get­di­yi ikin­ci əri Məm­məd­kə­ri­mə hə­mi­şə rəh­mət oxu­yar­mış.

   Özü­nün gə­lin­lə­ri­nə da­nış­dı­ğı­na gö­rə Məm­məd­kə­rim çox hə­ya­lı, qa­dın lə­ya­qə­ti­ni uca tu­tan, bə­yən­di­yi şe­ir­lə­ri Xa­nım­qı­za oxu­yan, ona dün­ya ta­ri­xin­dən çox­lu he­ka­yə­lər da­nı­şan bir gənc imiş. O il­lər­də Məm­məd­kə­rim­dən qa­lan Pa­şa və onun iki ba­cı­sı Hi­lal ilə Gül­lü­zar­la onun bi­rin­ci əri­nin adı­nı da­şı­yan  Həş­kə­rim də gənc­lik ya­şı­na çat­mış­dı. Həş­kə­rim oğ­lu Həş­kə­rim çox xoş­rəf­tar , ha­mı­ya hör­mət­li, lə­ya­qət­li bir gənc imiş.

   Anam da­nı­şır­dı: Həş­kə­rim ağa ba­ba­sı Və­li ağa­nın evi­nə tez- tez gə­lər­di. O uşaq­la­rı, biz uşaq­lar da onu çox is­tə­yər, hə­mi­şə yo­lu­nu göz­lə­yər, gə­lən­də qa­ba­ğı­na qa­çar­dıq. O da cib­lə­ri­mi­zi kon­fet­lə, ba­dam­la, fın­dıq­la, qa­let­lə dol­du­rar­dı.

   Ata­sı hö­küm­lü Və­li ağa­nın tə­ki­diy­lə Xa­nım­qız bir gün qar­da­şı Mus­ta­fa­nın 9 yaş­lı qı­zı Ca­va­hi­rə oğ­lu Pa­şa üçün el­çi gə­lir. Bu qə­ri­bə vaxt­sız el­çi­li­yə ata, ana ra­zı ol­ma­sa da ailə­nin " Pat­ri­ar­xı" sa­yı­lan ba­ba­nın rə­yi­ni də­yiş­mək ol­mur.

   Gün­lə­rin bi­rin­də Həş­kə­rim ye­nə ba­ba­sı­nın evi­nə ni­şan gə­ti­rir. Uşaq­lar onun qa­ba­ğı­na qa­çır­lar 9 yaş­lı ni­şan­lı Ca­va­hir də qız­lar­la bə­ra­bər. Anam de­yir­di: Həş­kə­rim ağa mə­ni gö­rən­də gü­lüm­sün­dü., ba­şı­mı sı­ğal­la­dı., ye­nə də cib­lə­ri­mi gə­tir­di­yi şir­niy­yat­la dol­dur­du. Bu xə­bər Və­lia­ğa ba­ba­ya ça­tır, o Ca­va­hi­ri ça­ğı­rıb de­yir:

- Sən bir də Həş­kə­ri­min qa­ba­ğı­na qaç­san qıç­la­rı­nı sın­dı­ra­ram. Mən ba­şa dü­şə bil­mə­dim ki, mən ni­yə Həş­kə­rim qa­ğa­mın qa­ba­ğı­na qa­ça bil­mə­rəm.

   Xa­nım­qı­zın bu se­vin­ci için­də ona ye­ni kə­dər üz ver­di: onun na­zik, nə­cib tə­bi­ət­li oğ­lu Həş­kə­rim və­fat et­di, on­dan iki öv­lad qal­dı. Tez­lik­lə uşaq­la­rın ana­la­rı da dün­ya­nı tərk et­di, Xa­nım­qız bu kör­pə­lə­ri  gö­tü­rüb oğ­lu Pa­şa­nın hi­ma­yə­si­nə ver­di. Pa­şa da on­la­rı əziz sax­la­dı.

   İn­di­yə qə­dər olan­la­rın ha­mı­sı­na Xa­nım­qız al­la­hın hök­mü, alın ya­zı­sı ki­mi ba­xır, səbr- mə­ta­nət­lə iş­lə­ri­ni yo­lu­na qo­yur­du. La­kin iki ha­di­sə­dən da­nı­şan­da o hə­mi­şə ağ­la­yar­mış. Bu­nun bi­ri:

   Qa­zax- Şəm­səd­din uğ­run­da göz­lə­ri ovul­muş, cis­mən  də, mə­nən də gö­zəl, nə­cib in­san olan elin se­vim­li­si şa­ir Əb­dür­rəh­man ağa­nın kor­luq iz­ti­rab­la­tı, ikin­ci­si bi­rin­ci ərin­dən do­ğu­lub kör­pə­li­yin­dən ata­sız bö­yüt­dü­yü qəd­di- qa­mət­li, gö­zəl­li­yin­dən, şi­rin söz- söh­bə­tin­dən doy­ma­dı­ğı əziz-ər­kə bö­yük oğ­lu­nun gənc­lik eh­ti­ra­sı- də­li­qan­lı­lı­ğı ilə nə­sil­də et­di­yi haq­sız bir qan işi üçün 20 il Si­bi­rə sür­gün edil­mə­si idi. Xa­nım­qız və Həş­kə­rim oğ­lu­na ata­lıq edən uşa­ğın  əmi­si Məm­məd­kə­rim onu qur­tar­maq üçün var- yox­dan çı­xır­lar, la­kin bir şe­yə na­il ola bil­mir­lər. Al­la­ha inam­lı Xa­nım­qız ge­cə-gün­düz bu il­lə­rin öm­rü­nü qı­salt­maq üçün nə qə­dər dua edir­sə al­lah onu eşit­mir və bu sür­gü­nün  öm­rü 25 ilə uza­nır. Bu il­lər ər­zin­də san­ki bir daş qu­yu­ya dü­şür, gö­zü­yaş­lı ana­ya oğ­lun­dan bir xə­bər gəl­mir. Yal­nız 25 il­dən son­ra gün­lə­rin bi­rin­də Xa­nım­qı­zın qa­pı­sı­nı xur­ma­yı saç­la­rı­na dən düş­müş, qəd­di- qa­mə­ti düz­gün, uca boy­lu 45 yaş­lı gö­zəl bir ki­şi açır. Bu gö­zəl ki­şi onun 25 il gö­zü­yaş­lı yo­lu­nu göz­lə­di­yi əziz oğ­lu idi. Özün­dən - yə­ni sür­gü­nə get­di­yi il­dən 5 il son­ra do­ğu­lan Pa­şa da ar­tıq 20 ya­şın ilk pil­lə­si­nə qə­dəm qoymuş­du. Ca­va­hir də ar­tıq 15 ya­şı­na gir­mək ərə­fə­sin­də idi.

   İki se­vinc bir- bi­ri­nə qa­rış­mış­dı. Ar­tıq Xan­lıq­lar­da ana, Daş­sa­lah­lı­da hökm­lü ba­ba Pa­şa ilə Ca­va­hi­rin to­yu­na ha­zır­la­şır­dı­lar. 1903- cü ilin gü­nəş­li bir gü­nün­də Ca­va­hi­ri fay­to­na otur­du­lar. O fər­yad qo­pa­rır. Anam da­nı­şır­dı: Ha­ra­ya, nə üçün get­di­yi­mi dərk et­mir­dim. Fay­ton tər­pə­nən­də özü­mü ye­rə at­maq is­tə­dim, ya­nım­da otu­ran ar­vad­lar mə­ni tut­du, əl­lə­ri­mi uza­dıb yol­daş­la­rım, a yol­daş­la­rım- de­yə on­la­rı ça­ğı­rıb ağ­la­yır­dım. Be­lə­cə a yol­daş­la­rım, - de­yə- de­yə kənd­dən çıx­dıq. Dam­cı­lı bu­laq da, oyun yol­daş­la­rım da, bə­zə­di­yim gə­lin­lər də ha­mı­sı ar­xa­da qal­dı. Mən ər evi­nə- Xan­lıq­lar kən­di­nə gəl­dim.

   Ər evin­də bi­bim Xa­nım­qı­zı gö­rən­də ürək­lən­dim, göz yaş­la­rım qu­ru­du. An­caq ax­şam gər­dək da­lın­dan ya­nım­da­kı ar­vad­lar, Xa­nım­qız bi­bim ge­dən­də bərk qorx­dum. Qor­xu get­dik­cə güc­lə­nir di­şim- di­şi­mə də­yib şaq­qıl­da­yır­dı.

   Bir­dən qa­pı­dan bir oğ­lan gi­rib mə­nim ya­nım­da otur­du. İn­di qor­xu­dan əsir­dim, diş­lə­rim bir - bi­ri­nə elə şaq­qıl­tı ilə də­yir­di ki, bu­nu gö­rən oğ­lan gü­lüm­sə­yib mə­nə de­di:

   - Mən­dən ni­yə qor­xur­san, mən sə­nin bi­bin oğ­lu­yam. Sa­bah ha­mı­mız sə­ni də gö­tü­rüb me­şə­yə gəz­mə­yə ge­də­cə­yik. O mə­ni nə qə­dər da­nış­dı­rır, mə­nim di­lim söz tut­ma­yır­dı. O da­ha bir söz de­mə­yib ba­şı­mı, saç­la­rı­mı  sı­ğal­la­yıb get­di. Bi­bim gəl­di. Mən də elə pal- pal­tar­lı yat­dım.

   Sə­hər yu­xu­dan oya­nıb Xa­nım­qız bi­bi­mi ya­nım­da gö­rən­də ürək­lən­dim. Be­lə­lik­lə, ya­vaş- ya­vaş həm bi­bi­mə, həm oğ­lu­na, həm bi­bim evi­nə alış­dım. Bi­bim mə­nə öz doğ­ma qız­la­rı ki­mi ba­xır­dı. Mən də onun qız­la­rı­nı çox se­vir, on­lar­dan ay­rıl­mır­dım. Anam o evə gö­zü yaş­lı gi­rib, 13 il­dən son­ra ora­dan ya­nın­da iki qız ba­la­sı gö­zü yaş­lı çıx­dı.

   Al­lah nə­nə­min ru­hu­nu mə­lək­lə­rə yol­daş et­sin.

   Şə­hid oğ­lu Pa­şa­nın ölü­mü­nü  və əziz gə­li­ni qar­da­şı qı­zı Ca­va­hi­rin göz yaş­la­rı­nı Xa­nım­qı­zın in­di yal­nız ru­hu du­yur və hə­mi­şə onun iki ata həs­rət­li qı­zı­nın, ye­tim nə­və­lə­ri­nin ət­ra­fın­da do­la­nır­dı.

 

 

NƏS­Lİ­Mİ­ZİN FƏ­LA­KƏ­Tİ

 

   Tə­bi­ət gül də bi­ti­rir, ti­kan da, dər­man ot­la­rı, çi­çək­lər, zə­hər­li ot­la­rı da.

   Nə­sil­lər də be­lə­dir: hər nə­sil­dən həm bö­yük şəx­siy­yət­lər ol­muş, həm şöh­rət, sər­vət, mən­səb hə­ris­lə­ri ye­tiş­miş, on­lar bu­nun üçün doğ­ma­la­rı­nın qan­la­rı­nı tök­mə­yə be­lə çə­kin­mə­miş­lər.

  Bə­dii ədə­biy­yat­da, na­ğıl­lar­da, das­tan­lar­da bun­la­rın ço­xu ilə qar­şı­laş­mı­şıq.

   Məş­hur "Yu­sif- Zü­ley­xa" poe­ma­sın­da ata­la­rı­nın ki­çik qar­daş Yu­si­fə olan mə­həb­bə­ti­ni qıs­qa­nan qar­daş­lar onu sə­fər vax­tı qu­yu­ya sa­lıb, ata­la­rı­na onun ölüm xə­bə­ri­ni, qan­lı köy­nə­yi­ni gə­ti­rir­lər.

   Şeks­pi­rin " Ham­let" əsə­rin­də qar­da­şı­nın ta­cı- tax­tı­na, gö­zəl ar­va­dı­na sa­hib ol­maq is­tə­yən qar­daş öz qar­da­şı­nı zə­­hər­­lə­­mir­­mi­­?

   Alim- ya­zı­çı Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun " Pər­va­nə" ad­lı ta­ri­xi əsə­rin­də ey­ni fə­la­kət­lə qar­şı­la­şı­rıq: Ye­ga­nə va­ris­lik hə­və­si­nə düş­müş qar­daş öz qar­da­şı­nı zə­hər­lə­yir.

   Bu fa­ciə bi­zim nə­sil­də də baş ver­miş­dir. 17, 18 və 19- cu yü­zil­lik­lə­rin axı­rı­na qə­dər nəs­li­miz- zi­ya­lı- mül­kə­dar nəs­li təm­sil et­miş­dir.

   Zi­ya­lı nəs­li təm­sil edən­lə­rin ölü­mün­dən son­ra nə­sil­də bir boş­luq əmə­lə gə­lib.

  F. Kö­çər­li haq­qın­da yaz­dı­ğı Ha­cı­rə­him ağa Və­hi­di Və­hi tə­xəl­lü­sü­nün oğ­lan­la­rı, qı­zı bu boş­lu­ğu dol­dur­sa­lar da ye­nə də az­lıq edib.

   Və­hi­di­nin bö­yük oğ­lu Ca­mal ağa Tür­ki­yə­də yük­sək ru­ha­ni Mir Həm­zə Sey­yid Ni­ga­ri­nin ida­rə et­di­yi ali təh­sil oca­ğın­da  təh­sil alıb və­tə­nə qa­yı­dır.

  Öz və­tə­nin­də nə­sil­lə­ri­ni maa­rif­lən­dir­mə­yə ça­lı­şır. La­kin 30-cu il­lə­rin "tə­miz­lən­mə" döv­rün­də sür­gün edi­lir. Bu fa­ciə­li sür­gün hə­ya­tı onun bü­tün ar­zu­la­rı­nı puç edir.

   Mər­hu­mun yal­nız ya­zıb, hə­lə nəşr olun­ma­mış şe­ir­lə­ri ya­di­gar qal­mış­dı. Və­hi­di­nin ki­şi cü­rət­li qı­zı Sə­ya­lı xa­nım Kar­qa­ya me­şə­sin­dən Xan­lıq­lar kən­di­nə öz he­sa­bı­na bu­laq çək­dir­miş, la­kin gənc yaş­la­rın­da dul qal­dı­ğı  üçün bu­laq kən­də çat­ma­mış, kənd­dən xey­li ara­lı bir tə­pə­nin ətə­yin­də qal­mış­dı. Mən uşaq olan­da iç­mə­li su­yu  im­kan­lı adam­lar bu bu­laq­dan gə­ti­rər və ona Sə­ya­lı xa­nım bu­la­ğı de­yər­di­lər. Hör­mət­li zi­ya­lı­lar­dan bi­ri ol­muş, xalq ar­tis­ti, rəq­qa­sə Əmi­nə Dil­ba­zi, mü­hən­dis Əzi­zə Dil­ba­zi onun qız­la­rı­dır. Nəs­li­miz­də dip­lom­suz müd­rik, xalq hör­mə­ti qa­zan­mış, Tif­lis­də, Gən­cə­də mö­tə­bər sa­yı­lan, çox say­lı zi­ya­lı dost­la­rı olan: Bö­yük ağa, Çin­giz ağa, Əb­dür­rə­him ağa, Ba­ba Hü­seyn ağa, İs­ma­yıl ağa və adlarını unutduğum ad­lı- san­lı, sə­xa­vət­li, xe­yir­xah, yaş­lı nəs­li təm­sil edən ki­şi­lər də ye­tiş­miş­di. Ca­van atam da əmi­za­də­lə­ri­nin xe­yir­xah duy­ğu­la­rı ilə tər­bi­yə­lə­nib, in­ki­şa­fa can atır­dı.

   Sin­fi mən­su­biy­yət­lə­ri­nə gö­rə, rast gəl­dik­lə­ri məh­ru­miy­yət­lə­rə , ma­neə­lə­rə bax­ma­ya­raq, nəs­li­miz­dən üç kənd tə­sər­rü­fa­tı elm­lə­ri na­mi­zə­di Ha­cı Dil­ba­zi , Xa­nım Dil­ba­zi, Rə­şid Os­man oğ­lu Dil­ba­zi­lər ( on­lar da mək­təb­dən- mək­tə­bə qo­vul­ma­sıy­dı­lar elm­də da­ha uca yer tu­ta bi­lər­di­lər), tibb elm­lə­ri dok­to­ru, Nəc­məd­din Ha­cı­yev (Dil­ba­zi), bir xalq akt­ri­sa­sı- Əmi­nə Dil­ba­zi , xalq şai­ri Mir­va­rid Dil­ba­zi , ömür­lə­ri­ni xalq maa­ri­fi­nə həsr et­miş iki qo­ca­man pe­da­qoq: Və­li Dil­ba­zi, " Mə­həb­bət qo­cal­mır", " Ağ ya­sə­mən­lər" po­vest­lə­ri­nin mü­əl­li­fi  Ya­qut Dil­ba­zi. Bun­la­rın da hə­rə­si­nin fa­ciə­li bir hə­ya­tı ol­muş­dur.

   Ba­cım Ya­qut­la mə­nə gə­lin­cə, bir  " ləğv" olun­muş­la­rın qal­qı­sı idik. Odur ki, bi­zim haq­qı­mız­da yax­şı in­san­lar yax­şı söz de­mək­dən çə­ki­nir­di­lər. Şü­kür ki, pis söz də de­yən yox­du. Mər­kəz­də oxu­du­ğu­muz ali mək­təb­lər­dən  Xan­lıq­lar, Daş­sa­lah­lı kənd­lə­ri­nə bi­zim haq­qı­mız­da gön­də­ri­lən sor­ğu­la­ra, xey­ri­mi­zə ca­vab­lar gə­lir­di. Biz iki ba­cı, bir ana ca­maa­tın kö­mə­yi ilə sür­gün­lər­dən, qır­ğın­lar­dan uzaq ol­duq. La­kin mad­di məh­ru­miy­yə­tin pən­cə­sin­dən qur­ta­ra bil­mə­dik. Çün­ki, var-yo­xu­muz ba­ba­mın evin­də qal­mış­dı.

   İçə­ri­şə­hər­də məş­hur folk­lor­çu Əb­dül­qa­sı­mın evin­də 9-10 kv.m öl­çü­sün­də bir ota­ğı­mız var­dı. Bu otaq­da bir də­mir kro­vat, bir ki­çik di­van, bir qar­ğı ki­tab rə­fi, bir ki­çik ye­mək sto­lun­dan baş­qa bir şey yox idi. Biz iki ba­cı or­ta mək­təb­də mü­əl­lim­lik edir­dik. Qey­rət­li ana bu az pul­la bi­zi  gö­zü­tox, ürə­yi­şad, gə­lə­cə­yə ümid­lə do­lan­dır­dı.

  O il­lər öl­kə­də hər şey qıt, bəl­kə də yox idi. Ge­yim- ge­cim üçün hö­ku­mət  qı­zıl ma­ğa­za­sı aç­mış­dı. Biz iki ba­cı da se­mi­na­ri­ya­dan  al­dı­ğı­mız iki qı­zıl  me­da­lı və ana­mı­zın əl­də olan- qa­lan qı­zıl ziy­nət­lə­ri ve­rib ora­dan bir- iki dəst pal­tar­lıq par­ça al­dıq.

    Yu­xa­rı­da haq­la­rın­da söh­bət aç­dı­ğı­m "ye­tim­lə­rin” də hə­rə­si­nin fa­ciə­li bir hə­ya­tı ol­muş­dur.

   Bu fa­ciə, bu məh­ru­miy­yət­lər, bu çə­tin­lik­lər için­də on­la­rın yo­lu­na işıq sa­lan xal­qın xe­yir­xah adam­la­rı, zəh­mə­tə bağ­lı­lıq­la­rı, bir də nə­sil­dən gə­lən az- çox is­te­dad qı­ğıl­cım­la­rı ol­muş­dur.

 

 

FA­Mİ­Lİ­YA­LAR NE­CƏ DƏ­YİŞ­Dİ

 

Pro­fes­sor Yu­sif Yu­si­bov­la ki­çik qar­da­şı Na­dir hə­lə çox uzaq yaş­la­rın­dan ata- ana­la­rı­nı itir­di­lər, qa­pı­la­rı bağ­lı qal­dı. On­la­rın  mül­kə­dar qo­hum­la­rın­dan bi­ri on­la­rı öz tə­sər­rü­fat­la­rın­da iş­lə­tmək üçün apar­dı.

Kənd­də So­vet hö­ku­mə­ti qu­ru­lub, kom­so­mo­lun qı­lın­cı­nın da­lı- qa­ba­ğı kə­sən­də Yu­sif kom­so­mo­la gir­mək is­tə­di. Bir par­ti­ya­çı de­di: - Bəy oğ­lu­nun kom­so­mol­da ye­ri yox­dur.

Bu kö­mək­siz ye­ni­yet­mə­nin düş­dü­yü sar­sın­tı­nı gö­rən kən­din xe­yir­xah ki­şi­lə­rin­dən bi­ri de­di: - A ba­la, si­zin nəs­lə Yu­sif ağa­lı­lar da de­yir­lər, fa­mi­li­ni də­yiş, işin irə­li get­sin. Be­lə­lik­lə, Yu­sif Dil­ba­zi və onun qar­da­şı Na­dir "Yu­su­bov" ol­du.

Nəc­məd­din Ha­cı­yev, F. Kö­çər­li­nin haq­qın­da yaz­dı­ğı "Və­hi­di" tə­xəl­lüs­lü şa­ir Ha­cı­rə­him ağa­nın nə­ti­cə­si idi. Onun ata ba­ba­sı İb­ra­him ağa da öz ata­sı Və­hi­di ki­mi, şərq elm­lə­ri­ni də­rin­dən bi­lən, fars, ərəb, türk dil­lə­ri­nin bi­li­ci­si və şa­ir idi. 30-cu il­lə­rin "tə­miz­lə­mə" dövrün­də onun ca­van oğul­la­rı­nı gül­lə­lə­yib, ca­van gə­li­ni­ni kör­pə uşaq­la­rı ilə, qo­ca qa­yı­na­ta­sı­nı Qa­za­xıs­ta­na sür­gün et­di­lər. Qo­ca ba­ba­sı İb­ra­him ağa ora­da və­fat et­di. Gə­lin kör­pə­lə­ri­ni gö­tü­rüb və­tə­nə qa­yıt­dı və o gün­dən uşaq­la­rı­nın fa­mi­li­ya­sı­nı ba­ba­la­rı­nın adı­na çe­vi­rib, "Ha­cı­yev"yaz­dır­dı.

Bi­zim fa­mi­li­ya­dan Nüs­rəd­din ad­lı gən­ci hər­bi xid­mə­ti­ni bi­ti­rib evə qa­yı­dan ge­cə­nin sa­ba­hı gül­lə­lə­di­lər. Yu­xa­rı­da adı­nı çək­di­yim Əb­dür­rə­him ağa­nın 4 oğ­lun­dan yal­nız bi­ri - el qı­zın­dan do­ğu­lan Os­man zi­ya­lı nəs­li təm­sil et­miş və "30-cu tə­miz­lən­mə" ilin­də o da həbs edi­lib, ha­ra­da gül­lə­lən­mə­yi mə­lum ol­ma­yıb. Os­man Qo­ri se­mi­na­ri­ya­sı­nı bi­tir­miş­di.

Be­lə­lik­lə, ya­vaş-ya­vaş fa­mi­li­ya­lar də­yi­şib ba­ba­la­rı­nın adı­na keç­di.

Nəs­li­miz­dən iki gənc hər­bi xid­mət­də ba­ba­la­rı­nın ad­la­rı­nı doğ­rult­du­lar. Na­dir Yu­su­bov (Dil­ba­zi) ye­ni­yet­mə yaş­la­rın­dan öz ta­le­yi­ni Qı­zıl Or­du ilə bağ­la­dı. Bir çox dö­yüş­lər­də ol­du, çox­lu təl­tif­lər aldı, Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­sin­də Mosk­va uğ­run­da ge­dən dö­yüş­lər­də Pan­fi­lov­çu­la­rın di­vi­zi­ya­sın­da qəh­rə­man­lıq­la dö­yüş­dü və bir tə­sa­düf üzün­dən sağ qal­dı və Pan­fi­lov­çu­la­rın qəh­rə­man­lıq or­de­ni ilə təl­tif olun­du.

Nəs­li­miz­dən Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­sin­də cəb­hə­yə kö­nül­lü ge­dən gənc Mü­se­yib Dil­ba­zi Os­man oğ­lu haq­qın­da: Qaf­qaz­da ge­dən dö­yüş­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı ka­pi­tan Pa­liş­şuk "Əmr ye­ri­nə ye­ti­ril­di" ki­ta­bın­da be­lə ya­zır:

"Göy­dən, yer­dən gül­lə ya­ğı­şı, top­lar­dan, tank­lar­dan, mi­nom­yot­lar­dan, təy­ya­rə­lər­dən atı­lan mər­mi­lə­rin qu­laq­ba­tı­rı­cı dəhşət­li gu­rul­tu­su al­tın­da bu gənc 23 nə­fər ya­ra­lı­nı dö­yüş mey­da­nın­dan çı­xa­rıb, on­la­rı coş­ğun "Ur­fa" ça­yın­dan ar­xa cəb­hə­yə ke­çi­rib bö­yük fə­da­kar­lıq gös­tə­rib. Ümu­miy­yət­lə, Və­tən uğ­run­da ge­dən dö­yüş­lər­də bir qo­lu­nu və üz-gö­zü­nün ya­ra­şı­ğı­nı iti­rib, özü ya­ra­lı ikən, ya­ra­lı­la­rı xi­las et­miş, dö­yüş əm­ri­ni qəh­rə­man­ca­sı­na ye­ri­nə ye­tir­di­yi üçün " Qı­zıl Ul­duz" or­de­ni ilə təl­tif olun­muş­dur.

   O il­lər­də bü­tün Dil­ba­zi nəs­li­nin həm ot ki­mi bi­çi­lən­lə­ri­nin, həm bir az "mü­la­yim" şə­ra­it­də "cü­cə­rib" qal­xan­la­rı­nın si­ya­hı­sı ilə və­rəq­lə­ri dol­dur­maq is­tə­mi­rəm. Bu­na da şü­kür. Çün­ki bü­tün mad­di, mə­nə­vi məh­ru­miy­yət­lə­rə bax­ma­ya­raq, bu ye­tim­lər cü­cə­rib boy atan­da ye­nə də on­la­rın yol­la­rı­nı kə­sən bəd­xah­lar ta­pıl­dı, la­kin kən­din xe­yir­xah adam­la­rı­nın ya­rat­dı­ğı şə­ra­it  nə­ti­cə­sin­də və­tən­daş­lıq hü­qu­qu qa­za­nıb, So­vet mək­təb­lə­rin­də pul­suz təh­sil ala bil­di­lər. Öz şəx­si səy­lə­ri nə­ti­cə­sin­də on­lar xal­qın qa­baq­cıl, və­tən­pər­vər adam­la­rı­nın nə­zər-diq­qə­ti­ni cəlb et­di­lər. "Tə­miz­lən­mə" ilin­də gül­lə­lə­nən­lə­rin, sür­gün­də ölən­lə­rin ba­la­la­rı, o cüm­lə­dən nəs­li­miz­də çox mö­tə­bər bir şəx­sin oğ­lu, sin­fi mən­su­biy­yə­ti­nə gö­rə hə­min o qan­lı il­də həbs olu­nub, ha­ra­da gül­lə­lən­di­yi mə­lum ol­ma­yan Əb­dür­rə­hi­ma­ğa oğ­lu Os­man ağa­nın ye­tim uşaq­la­rı da zəh­mə­tə, qey­rə­tə, xalq işi­nə mə­su­liy­yət­lə­ri­nə gö­rə dir­çəl­mə­yə baş­la­dı­lar.

İn­san çox şe­yi an­caq öz sə­yi ilə qa­za­nır. Cəb­hə­dən bə­də­ni șikəst, ru­hən mü­zəf­fər qa­yı­dan Mü­se­yi­bin oğ­lu Bəh­ruz or­ta mək­tə­bi bi­ti­rən ki­mi ata­sı­na kö­mək­çi ol­du. O, ona məx­sus olan "İz­mir ki­çik mü­əs­si­sə­si" nəz­din­də er­mə­ni­lər­lə həm­sər­həd olan "Də­mir­çi­lər" kən­din­də­ki zas­ta­va - düş­mə­nə qar­şı tik­dir­di­yi sən­gər­də 30 min mi­şar da­şı və Qa­zax xey­riy­yə cə­miy­yə­ti­nə 7 mil­yon də­yə­rin­də mal və pul ver­miş­dir.

İn­di­yə qə­dər haq­qın­da yaz­dı­ğım adam­lar ata nəs­lim­dən idi­lər. O dövr­də ana nəs­lim bun­dan da fə­la­kət­li olub. Evin­də bö­yü­dü­yüm qo­ca ba­bam da ailə­si ilə sür­gün olun­du. Mə­nim anam­dan baş­qa baba­mın iki qı­zı - xa­la­la­rım elə bil ye­tim qal­dı­lar. Bö­yük xa­lam Pa­şa­ye­va Pə­ri­nin əri də bu döv­rün qur­ba­nı ol­du. O, beş qız uşa­ğı ilə tək qal­dı. La­kin bu qey­rət­li qa­dın döv­rün bu­rul­ğan­la­rın­da ba­tıb it­mə­di. O öz hü­nə­riy­lə qız­la­rı­nın be­şi­nə də ali təh­sil ver­di.

Bu qız­lar özü də hər kəs öz işin­də hör­mət qa­zan­mış mü­tə­xəs­sis­lər ol­du­lar, ib­ti­dai, or­ta, ali mək­təb­də hə­mi­şə "5" qiy­mət­lə oxu­du­lar.

Uşaq­lı­ğı­mın ya­xın dos­tu xa­lam Abı­hə­yat Azər­bay­ca­nın gör­kəm­li pe­da­qo­qu pro­fes­sor Əh­məd Se­yi­do­vun sə­da­qət­li hə­yat yol­da­şi ol­du. Əh­məd Se­yi­dov hə­mi­şə de­yər­di:

- Mən bü­tün in­ki­şa­fı­mı bu xoş­xa­siy­yət, sə­da­qət­li hə­yat yol­da­şı­ma borc­lu­yam. On­la­rın iki qı­zı və iki oğ­lu el­min müx­tə­lif sa­hə­lə­rin­də yük­sə­lib, döv­rün zi­ya­lı­la­rı­nı təm­sil et­di­lər. Onun ki­çik oğ­lu Fik­rət ata­sı­nın yo­luy­la ge­dib, pe­da­qo­ji fəa­liy­yə­tin­də pro­fes­sor rüt­bə­si­nə yük­səl­di.

İn­san psi­xo­lo­gi­ya­sı­nı də­rin­dən duy­maq qa­bi­liy­yə­ti­nə ma­lik olan bö­yük oğ­lu İs­ma­yil tə­sa­dü­fi de­yil ki, psi­xo­lo­ji elm­lər sa­hə­sin­də fəa­liy­yət gös­tər­mə­yi üs­tün tut­du. El­mi də­rə­cə al­dı. Se­yi­do­vun iki qı­zı da xa­ri­ci dil­lər və kim­ya elm­lə­ri sa­hə­sin­də el­mi də­rə­cə al­dı­lar.

Ana nəs­li­min fə­la­kə­tin­dən sə­hi­fə­lər dol­dur­maq is­tə­mi­rəm, yal­nız bu­nu de­mək is­tə­yi­rəm ki, ba­ba­mın iki og­lu mü­ha­ci­rət­də öl­du, yaş­lı və ca­van əmi­si, qar­da­şı oğ­lan­la­rın­dan gül­lə­lə­nən­lər, sür­gü­nə ge­dən­lər, həbs olu­nan­lar da çox ol­du. Bö­yük Mi­ra­la­yev nəs­lin­dən yal­nız uşaq yaş­la­rın­dan sin­fi məh­ru­miy­yit­lər­lə boy atan, la­kin döv­rün bu bu­rul­ğa­nın­da məhv olma­yan güc­lü xa­rak­te­rə ma­lik olan bir nə­fər- Tey­mur Mi­ra­la­yev ta­rix elm­lə­ri üz­rə el­mi də­rə­cə al­dı və pe­do­qo­ji fəa­liy­yə­ti ilə ta­nın­dı, hör­mət qa­zan­dı.

 

 

ER­MƏ­Nİ, GÜR­CÜ BAS­QI­NI

 

   20-ci ilin ya­zı gəl­di. Nov­ruz bay­ra­mın­dan son­ra kənd ət­ra­fın­da­kı çə­mən­lik­lə­rə, dağ ətək­lə­ri­nə, me­şə­lə­rə kö­çür­dü­lər.

  Yaz fəs­li aran yer­lə­ri­nə çox tez gə­lir. Me­şə­lər yar­paq­la­nır, zə­mi­lər tə­zə gö­yər­miş ta­xı­lın ya­şıl ipə­yi­nə bü­rü­nür.

   20-ci ilin ba­ha­rı kö­çə­ri dur­na­la­rın qa­yı­dan, qa­ran­quş­la­rın tə­zə yu­va qu­ran vax­tı idi. Bi­zim ailə də Avey da­ğın ətə­yin­də mən­zə­rə­li bir çə­mən­li­yə köç­müş­dü. Biz uşaq­lar bü­tün gü­nü tə­pə­lə­rin dö­şün­də, ar­dıc kol­la­rı­nın di­bin­də bə­növ­şə, nər­giz gü­lü və yem­lik yı­ğır­dıq. Kə­pə­nək ki­mi ba­har se­vin­ci ilə ya­şa­yır­dıq. Ora­da yaz gü­nə­şi də baş­qa cü­rə do­ğur, ba­tır, ma­vi­li­yə bü­rün­müş o yaz ax­şam­la­rın­da ay da, ul­duz­lar da baş­qa cü­rə işıq sa­çır­dı. Quş­la­rın sə­si­lə açı­lan sə­hər də baş­qa cü­rə açı­lır­dı. Tor­paq da, in­san da, bü­tün can­lı­lar da ba­har se­vin­ci ilə ya­şa­dı­ğı bir sə­hər tə­biə­tin bu ila­hi sü­ku­tu­nu, dağ­lar­da dur­na­la­rın sə­fi­ni po­zan gül­lə səs­lə­ri eşi­dil­di. Get­dik­cə şid­dət­lə­nən atış­ma səs­lə­ri hər tə­rəf­dən bi­zə ya­xın­la­şır­dı.

Bir tə­rəf­dən gür­cü men­şe­vik­lə­ri Şıx­lı, Kə­mər­li, Qay­maq­lı, As­lan­bəy­li kənd­lə­ri­ni tu­tub ta­lan edir, o bi­ri tə­rəf­dən, er­mə­ni daş­naq­la­rı Xan­lıq­lar, Cə­fər­li, Sof­lu və Daş­sa­lah­lı kənd­lə­ri­nə qəf­lə­tən hü­cu­ma baş­la­mış­dı­lar. Qa­zax ra­yo­nu­nun bu kənd­lə­ri­nin ki­şi­lə­ri, ca­van oğul­la­rı xa­in­cə­si­nə edi­lən qə­fil hü­cu­mun qar­şı­sı­nı al­maq üçün si­lah­lan­dı­lar, qar­şı­ya çıx­dı­lar. Ar­vad-uşa­ğı Qa­zax şə­hə­ri­nə kö­çür­dü­lər. Ya­dım­da­dır: Qa­zax şə­hə­ri­nə ge­dən yol­lar qaç­qın köç­lə­ri ilə do­lu idi, Daş­sa­lah­lı­lar daş­naq­la­rın mü­qa­vi­mə­ti­ni qı­rıb, on­la­rı öz kənd­lə­ri­nə qə­dər qov­du­lar. Kən­din ən qəh­rə­man gənc­lə­rin­dən olan Ha­lay­bəy­li Ala­ğa­nın bu dö­yüş­də həlak ol­du­ğu­nu eşi­dən­də bü­tün kən­din ca­maa­tı ya­sa bat­dı, ana­lar ağ­laş­dı­lar. Men­şe­vik, daş­nak hü­cu­mu­nun ən qız­ğın gün­lə­ri idi. On­la­rın hər­bi tə­lim gör­müş, top­lu- tü­fəng­li ya­raq­lı­la­rı qar­şı­sı­na bi­zim­ki­lər rus be­şa­çı­la­nı ilə çıx­mış, çox yer­də on­la­ra üs­tün gəl­miş­di­lər. Bu qır­ğın nə ilə qur­­ta­­ra­­caq­­dı­­?

 

 

SE­Mİ­NA­Rİ­YA

 

1921-ci il­də Nə­ri­ma­no­vun tə­şəb­bü­sü ilə açıl­mış qız se­mi­na­ri­ya­sı keç­miş Çka­lov kü­çə­sin­də­ki əzə­mət­li bi­na­da yer­lə­şir­di. İn­qi­lab­dan əv­vəl bu­ra qız­lar gim­na­zi­ya­sı imiş.

  Bu­ra yal­nız təh­sil oca­ğı de­yil, in­san lə­ya­qə­ti­ni çi­çək­lən­di­rən tor­paq idi.

  Bu­ra­da keç­miş qız­lar gim­na­zi­ya­sın­dan zən­gin bir ki­tab­xa­na qal­mış­dı. Ara­mız­da mü­ta­liə ilə ya­şa­ma­yan bəl­kə bir-iki nə­fər ta­pı­la idi. Türk və rus dil­lə­ri­nə edi­lən tər­cü­mə­lər va­si­tə­si­lə biz hə­lə o il­lər qərb ədə­biy­ya­tı­nın bir çox öl­məz sə­nət­kar­la­rı­nın əsər­lə­ri ilə ta­nış ol­duq. Qa­da­ğan olun­muş öz mil­li ta­ri­xi­miz­dən, mil­li qəh­rə­man­la­rı­mız­dan da mü­əl­lim­lə­ri­miz für­sət ta­pıb üs­tü­ör­tü­lü söh­bət­lər açır­dı­lar.

7 il ba­cım Ya­qut­la mən bu yu­va­da pər­vaz­lan­dıq.

 

Bİ­ZİM MÜ­ƏL­LİM­LƏ­Rİ­MİZ

 

    Mü­əl­lim­lə­ri­miz na­mus­lu, vü­qar­lı, qey­rət mək­tə­bi bi­tir­miş zi­ya­lı və­tən­pər­vər­lər idi­lər. Bu­ra­da hər şey şa­gir­din is­te­da­dı ilə öl­çü­lür­dü. Odur ki, o il­lər­də qız və oğ­lan se­mi­na­ri­ya­la­rın­da oxu­yan­lar ara­sın­da çox­lu is­te­dad­lar ye­tiş­di.

   Ax­şam­lar Nə­ri­ma­nov ar­va­dı Gül­süm xa­nım­la vaxt ta­pıb mək­tə­bi­mi­zə gə­lir­di. Ha­mı­mız on­la­rın ba­şı­na top­la­şır­dıq. Dok­tor bi­zə şe­ir əz­bər­lə­dir­di, nəğ­mə oxut­du­rur­du, dərs­lə­ri­mi­zi yox­la­yır­dı. Hər də­fə bi­zə keç­miş­dən, gə­lə­cək­dən ma­raq­lı söh­bət­lər edir­di. Xü­su­si­lə gə­lə­cək haq­qın­da elə şi­rin da­nı­şır­dı ki, biz uşaq­lar quş olub o gö­zəl gə­lə­cə­yə uç­maq is­tə­yir­dik.

   Nə­ri­ma­nov özü də bu­na ina­nır­dı. O, fik­rə ge­dən­də biz çiy­ni­nə söy­kə­nir, ona sı­ğı­nır­dıq. Mək­tə­bi­miz­dən ge­dən­də isə ya­man da­rı­xır­dıq.

   Qız­lar dəs­tə ilə on­la­rı yo­la sa­lır­dı. On­lar ge­dən­dən son­ra çox-çox da­rı­xır­dıq.

   Dok­tor Nə­ri­ma­nov bi­zim üçün dün­ya­nın ən əziz, ən doğ­ma, ən ma­raq­lı in­san­la­rın­dan bi­ri idi.

   Bir ax­şam ye­nə mək­tə­bin çı­raq­la­rı yan­dı. Bö­yük sa­lon­da dok­tor Nə­ri­ma­no­vun ət­ra­fı­na top­laş­mış­dıq. O, lap gec biz­dən ay­rı­lıb get­di. Bir ne­çə ay gö­zü­müz  yol­da qal­dı, Nə­ri­ma­nov gəl­mə­di. De­mə, onu Mosk­va­ya apa­rıb­lar­mış.

    1925- ci il­də Nə­ri­ma­no­vun ölüm xə­bə­ri­ni eşit­dik.

 

MƏ­Dİ­NƏ XA­NIM Qİ­YAS­BƏY­Lİ

 

Mə­di­nə xa­nım se­mi­na­ri­ya­nın mü­di­rə­si idi.

O, uca­boy­lu, düz­gün ən­dam­lı, qa­ra­buğ­da­yı, ya­ra­şıq­lı, müd­rik, sö­zü şax de­yən, çox mü­ta­liə­li, zi­ya­lı bir qa­dın­dı.

O, çox zövq­lə ge­yi­nər­di. Qı­sa vu­rul­muş saç­la­rı hə­mi­şə bər­bər­xa­na­da son mo­da ilə da­ra­nar­dı. Tif­lis­də se­mi­na­ri­ya­nı qur­tar­mış­dı.

Mə­di­nə xa­nı­mın ata­sı Meh­di ağa Və­ki­lov çox zən­gin, hu­ma­nist zi­ya­lı mül­kə­dar olub. O, yax­şı təh­sil gör­müş, zə­ma­nə­si­nin qa­baq­cıl maa­rif xa­dim­lə­rin­dən bi­ri imiş. Meh­di ağa ya­şa­dı­ğı Əs­ki­pa­ra kən­din­də öz he­sa­bı­na mək­təb açıb, kənd uşaq­la­rı­na dərs de­miş­di.

Meh­di ağa­nın ye­ga­nə qı­zı Mə­di­nə xa­nım Tif­lis­də se­mi­na­ri­ya­nı bi­ti­rib, ata­sı­nın mək­tə­bin­də bir ne­çə il kənd uşaq­la­rı­na öz he­sa­bı­na dərs de­miş, son­ra­lar onu Qa­za­xın zi­ya­lı­la­rın­dan - Şəh­ri­yar bəy Qi­yas­bəy­li se­vib seç­miş, on­lar ev­lən­miş­di­lər.

Mə­di­nə xa­nı­mın iki qı­zı, bir oğ­lu olur. Gənc yaş­la­rın­da əri ölür, bü­tün öm­rü­nü xalq maa­ri­fi­nə həsr edib, ərə get­mir.

Əri öl­dük­dən son­ra, o, Qa­zax şə­hə­rin­dən Ba­kı­ya kö­çür. Öz iste­da­dı sa­yə­sin­də tez­lik­lə zi­ya­lı­lar ilə qay­na­yıb-qa­rı­şır.

Mə­di­nə xa­nım ey­ni za­man­da qə­ləm sa­hi­bi, gö­zəl he­ka­yə­lə­rin mü­əl­li­fi idi.

1920-ci ilin ap­rel-may ay­la­rı­nı Mə­di­nə xa­nım bir ay ba­bam Mus­ta­fa ağa­nın evin­də qo­naq qal­dı.

Biz ba­cım Ya­qut­la kənd mək­tə­bin­də oxu­yur­duq. Qo­ri se­mi­na­ri­ya­sın­da oxu­yan da­yı­mın zən­gin ki­tab­xa­na­sı var­dı. Mə­di­nə xa­nım rus klas­sik­lə­ri­ni mü­ta­liə edər­di. Hər­dən bi­zə na­ğıl da­nı­şar, bi­zi oxu­dar, yaz­dı­rar, he­sab­dan mə­sə­lə­lər ve­rər­di. Biz ba­cım­la 3-cü sin­fə keç­miş­dik. Bir si­nif­də oxu­yur­duq. Mə­di­nə xa­nı­mın da­nış­dı­ğı na­ğıl­lar­dan bi­ri in­di də ya­dım­da­dır.

Mə­di­nə xa­nım kənd­də çox sa­də ge­yi­nər­di, aya­ğın­da san­dal, əy­nin­də qa­ra pal­tar, ba­şın­da qa­ra kə­la­ğa­yı... Çox za­man bi­zi ya­nı­na sa­lıb Dam­cı­lı bu­la­ğa çı­xar­dı.

Evi­mi­zin da­lın­da­kı çi­çək­li, gül­lü, bə­növ­şə­li, ya­şıl tə­pə­nin daş­la­rı üs­tə otu­rub fik­rə da­lar­dı... Biz ona çi­çək qom­la­rı bağ­la­yıb ve­rər­dik.

Bir gün o ye­nə də bi­zim oxu-ya­zı­mı­zı yox­la­yıb ba­ba­ma, ana­ma de­di: - Bu qız­la­rı Ba­kı­da tə­zə açı­lan se­mi­na­ri­ya­ya yaz­dı­ra­cam...

   O ilin sent­yabr ayın­da bi­zim kənd­dən Ba­kı­ya oxu­ma­ğa üç qız get­dik. Mən, ba­cım Ya­qut, Pə­ri Pa­şa­ye­va. Bi­zi Ba­kı­ya Pə­ri­nin qar­da­şı, Qo­ri se­mi­na­ri­ya­sı­nı bi­tir­miş Hü­seyn Pa­şa­yev apar­dı. Qa­ta­rı ilk də­fə mən o za­man gör­düm. Aks­ta­fa stan­si­ya­sın­da çı­raq­lar neft­lə ya­nır­dı. Or­du Za­qaf­qa­zi­ya­ya ilk də­fə bu stan­si­ya­dan ge­dib­dir. Stan­si­ya tör­mə-tö­kük idi. Mis­kin bir gö­rü­nü­şü var­dı. Se­mi­na­ri­ya hə­lə açıl­ma­mış­dı. Mən, ba­cım Ya­qut, Mə­di­nə xa­nı­mın qo­hu­mu Zi­ba ad­lı qız, Mə­di­nə xa­nı­mın evin­də qa­lır­dıq. Xər­ci­mi­zi se­mi­na­ri­ya çə­kir­di.

Se­mi­na­ri­ya­da Mə­di­nə xa­nı­ma 5 otaq ver­miş­di­lər, otaq­la­rın müa­sir me­bel­lə­ri də hö­ku­mə­tin idi. Otaq­lar bö­yük zövq­lə, həm də sa­də bə­zən­miş­di. Ya­ra­şıq­lı sa­lo­na ax­şam­lar Ba­kı­nın ən mö­tə­bər zi­ya­lı­lar top­la­nar­dı. Bun­lar­dan ya­dım­da qa­lan­lar:

   Mus­ta­fa­bəy Top­çu­ba­şov, Rey­han xa­nım, Kö­kəb xa­nım, Azad bəy Əmi­rov, Şah­su­va­rov, Cab­bar Əfən­di­za­də, Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı, Məm­məd Ab­dul­la­yev, Şə­fi­qə xa­nım Əfən­di­za­də və baş­qa qa­dın­lar.

   Rey­han xa­nım gö­zəl pia­no ça­lır­dı, ye­tiş­miş qız idi. Mus­ta­fa­bəy də ca­van idi. Son­ra­lar on­lar ev­lən­di­lər. Rey­han xa­nım pia­no ça­lar, müx­tə­lif ha­va­lar oxu­yar­dı. Onun oxu­du­ğu bu mis­ra­lar ya­rım­çıq ya­dım­da qa­lıb:

 

Şa­lon gə­lir yan ve­rir,

Qaf­qa­zı ni­şan ve­rir,

Qaf­qa­zın oğ­lan­la­rı

Və­tən de­yib can ve­rir!

Ay uca dağ­lar...

 

Ge­ri­si ya­dım­dan çı­xıb. Mə­di­nə xa­nı­mın evi bir növ Na­tə­va­nın şa­ir­lər məc­li­si­ni xa­tır­la­dır­dı. "Şərq qa­dı­nı" jur­na­lı açı­lan gün­dən, Mə­di­nə xa­nım o jur­na­lın he­yət təh­ri­riy­yə­si­nin üz­vü və ədə­bi şö­bə­nin mü­di­ri ol­du. Özü də ma­raq­lı he­ka­yə­lər ya­zar­dı. He­ka­yə­lə­ri­ni mə­nə dik­tə edər­di. Bu he­ka­yə­lər­dən bir ne­çə­si "Şərq qa­dı­nı" jur­na­lın­da çap olun­muş­dur.

Bi­zə və çox­la­rı­na elə gə­lir­di ki, Mə­di­nə xa­nım yal­nız ic­ti­mai xa­dim­dir, an­caq bir də­fə Nov­ruz bay­ra­mın­da onun ne­cə rəng-rəng şir­niy­yat ha­zır­la­dı­ğı­nın şa­hi­di ol­dum.

1927-ci il­də köh­nə zi­ya­lı nəs­li­nə mən­sub ol­du­ğu üçün Mə­di­nə xa­nı­mı mü­di­rə­lik­dən gö­tür­dü­lər, se­mi­na­ri­ya­da o rus di­li mü­əl­li­mi qal­dı. Par­ti­ya­çı Mi­na xa­nım Mir­zə­ye­va­nı se­mi­na­ri­ya­ya mü­di­rə tə­yin et­di­lər.

   Mi­na xa­nım al­çaq­boy­lu, cəld, heç kə­sə pis­lik et­mə­yən bir qa­dın idi. O il qız se­mi­na­ri­ya­sı­nın adı­nı da də­yi­şib "Pe­da­qo­ji tex­ni­kum" ad­lan­dır­dı­lar.

1928-ci il­de Mə­di­nə xa­nı­mı se­mi­na­ri­ya­da ya­şa­dı­ğı otaq­lar­dan çı­xa­rıb, Pro­le­tar kü­çə­sin­də­ki iki otaq­li mən­zi­lə kö­çür­dü­lər. Kü­çə­yə pən­cə­rə­si ol­ma­yan ya­rı­qa­ran­lıq otaq­lar iki qı­zın ve oğ­lu­nun ya­taq otaq­la­rı idi. Bö­yük ota­ğı bu­fet­lə ara­kəs­mə edib, ar­xa­da özü­nə ya­taq ota­ğı ve ka­bi­net dü­zəlt­miş­di. Ota­ğın qa­baq his­sə­si ye­mək va qo­naq ota­ğı­nı əvəz edir­di. Otaq­lar bu yox­sul gör­kə­mi ilə ye­nə də bü­tün bə­zək­li otaq­lar­dan zən­gin gö­rü­nür, ada­ma xoş gə­lir­di.

  Mən Mə­di­nə xa­nım­gil­də idim. Ax­şam­dı. O, bir mü­əl­lim­lə gəl­di, mə­ni gö­rən­də de­di:

 - İn­ci ki­mi tə­bəs­sü­mün sa­çıl­dı.

Mən də ca­va­bın­da:

- Si­zi gör­düm, tut­qun kön­lüm açıl­dı, - de­dim. O mə­nim ba­şı­mı sı­ğal­la­yıb de­di:

- Sən­dən yax­şı şa­ir ola­caq. - On­da mə­nim 10 ya­şım var­dı.

  Mə­di­nə xa­nı­mın bu yox­sul evin­də də zi­ya­lı­la­rın qa­baq­cıl nü­ma­yən­də­lə­ri mə­nə­vi is­ti­ra­hət ta­pır­dı­lar.

  Mə­di­nə xa­nım da 38-ci ilin tu­fa­nı­na düş­dü, ölü­mün­dən son­ra bə­ra­ət qa­zan­dı. O il­lər­də Mə­di­nə xa­nım­la ey­ni "mülk­də" qal­mış, son­ra­lar azad olun­muş Əlab­bas Və­li­xa­nov Mə­di­nə xa­nı­mın oğ­lu­nun evi­nə gə­lir. Mə­di­nə xa­nı­mın adı­nı da­şı­yan onun nə­və­si - ba­la­ca Mə­di­nə­nin önün­də diz çö­küb de­yir: - Biz ki­şi­lər dö­zə bil­mə­dik­lə­ri­mi­zə o döz­dü və bü­tün gü­nü dus­taq­lar o qa­dı­nın qəh­rə­man­lı­ğın­dan da­nı­şır­dı­lar. - Mə­di­nə xa­nım ölü­mün­dən son­ra bə­ra­ət alan­da Da­xi­li İş­lər Na­zir­li­yin­də oğ­lu­na bir an­ket ve­rib­lər. Bü­tün su­al­la­ra o "yox", "yox" ca­va­bı ve­rib, son­ra özü be­lə bir su­al ve­rib: "Nə üçün Azər­bay­can zi­ya­lı­la­rı­nı məhv edir­si­ni­z?" - Sua­lın al­tın­dan im­za at­dı­rıb­lar.

Mə­di­nə xa­nım haq­qın­da­kı çox acı xa­ti­rə­lər ara­sın­da bir xa­ti­rə­də hə­mi­şə ürə­yi­mi göy­nə­dir, mil­li his­si­mi təh­qir edir.

Mə­di­nə xa­nı­mın 40 ya­şın­da saç­la­rı qar ki­mi ağar­mış­dı, özü də iş­siz idi. Na­zir­lər so­ve­tin­də Ca­lal­be­ko­va ad­lı bir çir­kin er­mə­ni ar­va­dı tə­qa­üd­lə­rə ba­xır­dı.

  Bir gün Ta­rix mu­ze­yin­də Mə­di­nə xa­nım ona rast gəl­di. Və­ziy­yə­tin­dən da­nı­şıb xa­hiş et­di ki, ona ya iş ver­sin­lər, ya tə­qa­üd mə­sə­lə­si­ni həll et­sin­lər. On­da Mə­di­nə xa­nı­mın hi­ma­yə­sin­də üç uşa­ğı, bir dul ba­cı­sı qı­zı ya­şa­yır­dı.

  Üz-gö­zün­dən kin ya­ğan bu qa­dın san­ki Mə­di­nə xa­nı­mı din­lə­mir­di. Son­ra göz­lə­ri­ni baş­qa ya­na zil­lə­yib iki-üç kəl­mə mı­zıl­da­dı, o da işin xey­ri­nə yox. Azər­bay­can zi­ya­lı­sı­nın ta­le­yi gö­rün kim­lər­dən ası­lı idi. Mə­di­nə xa­nı­mın si­fə­ti ölü ki­mi ağar­dı. An­caq onun sə­si ki­mə ça­ta bi­­lər­­di­­?

    Mə­di­nə xa­nı­mın 9 yaş­lı oğ­lu­nun ad gü­nü­nə yaz­dı­ğı bu mək­tub onun və­tən­pər­vər­li­yi, əsil zi­ya­lı nəs­li­nə mən­su­biy­yə­ti və yük­sək şəx­siy­yə­ti haq­qın­da oxu­cu­la­ra da­ha düz­gün mə­lu­mat ve­rə bi­lər:

 

 

MƏK­TUB

 

Əziz oğ­lum! Mə­nim işıq­lı gü­nə­şim!

9 il bun­dan əv­vəl hə­min bu ge­cə sə­nin anan yat­ma­mış­dı. O se­vim­li oğ­lu­nu göz­lə­yir­di. Son xəs­tə qəl­bə, ya­ra­lı ürə­yə ik­sir ki­mi gəl­din.

9 il­dən son­ra hə­min ge­cə sə­nin anan ye­nə də yat­mır. Sə­nə de­yir: -Gənc­li­yi­min se­vin­ci, qo­ca­lı­ğı­mın ümi­di.

Sən qay­nar gü­nə­şin işıq­lı şüa­sı ki­mi ana­nı isit­din. Son işıq­lı ul­duz ki­mi ona səa­də­tin yo­lu­nu gös­tər­din. Sən öz uşaq di­lin­lə de­di­yin söz­lər­lə mə­ni hə­ya­ta ça­ğır­dın. Sən qəh­qə­hə­lə­rin­lə hə­ya­tı­mı bə­zə­din.

Unut­ma ki:

Sə­nin anan­dan, ba­cı­la­rın­dan baş­qa da­ha əziz ruh­lar var­dır ki, sə­nin­lə se­vin­mək, sə­ni ox­şa­maq, əziz­lə­mək on­la­ra qis­mət ol­ma­dı.

İn­di sən 9 ya­şı­nı bay­ram et­di­yin bu gün is­tər­dim ki:

Mə­nim atam ki­mi ağıl­lı və xe­yir­xah, öz atan ki­mi cə­sa­rət­li və qo­çaq, mə­nim anam ki­mi is­ti­qan­lı, həs­sas, öz anan ki­mi sə­mi­mi, ürə­yi mə­həb­bət­lə do­lu ol.

Və­tə­ni­ni sev, on­lar sev­dik­lə­ri ki­mi. Qoy mə­həb­bət qis­mə­tin ol­sun, öm­rün­də kə­dər gör­mə­yə­sən.

 

 

BAD­SƏ­BA XA­NIM KÖ­ÇƏR­Lİ

 

Bad­sə­ba xa­nım Kö­çər­li se­mi­na­ri­ya­da bi­zim tər­bi­yə­çi­miz (mü­rəb­bi­yə­miz) idi. Bu xa­nım­lar gü­nəş işı­ğın­da şö­lə sa­çan bir bu­laq su­yu­na ox­şa­yır­dı­lar.

   Bad­sə­ba xa­nım da ic­ti­mai xa­dim idi. Əx­la­qi prin­sip­lə­rə gə­lin­cə o, şər­qin tam əx­laq, səa­dət mü­cəs­sə­mə­si idi.

   Dən düş­müş saç­la­rı na­rın da­ra­nar­dı. Əy­ni­nə qa­ra pal­tar, ba­şı­na qa­ra kə­la­ğay ör­tər­di.

Əri Fi­ri­dun bəy Kö­çər­li­nin ölü­mü­nə  əbə­di yas sax­la­yır­dı. Üçün­cü mər­tə­bə­də bi­zim ya­taq otaq­la­rı­mı­zın qar­şı­sın­da onun ba­la­ca bir ota­ğı var­dı.

 Ax­şam­lar növ­bə ilə si­nif otaq­la­rı­mı­za gə­lər­di. Bi­zə ma­raq­lı söh­bət­lər edər­di. O qə­dər şi­rin, ma­raq­lı da­nı­şar­dı ki, biz ax­şa­mı həs­rət­lə göz­lə­yib, onu gör­mək üçün tə­lə­sir­dik, az sa­vad­lı, çox müd­rik qa­dın idi.

   Son­ra qız­lar üçün açıl­mış mü­əl­lim­lər ins­ti­tu­tu­na gir­di, ora­da oxu­du. Xət­ti pis idi, özü də ya­vaş ya­zır­dı. Odur ki, dərs­lə­ri­ni dəf­tər­lər­dən kö­çür­mə­li olur­du, bu da ona çə­tin­lik tö­rət­di­yi üçün onun ümu­mi dəf­tər­lə­rin­də­ki lek­si­ya­la­rı mən və bi­zim si­nif­də oxu­yan Fi­ru­zə ad­lı qız kö­çü­rür­dük. Gün­də azı 2-3 sa­at biz dəf­tər kö­çür­mə­yə vaxt sərf edir­dik.

   Bad­sə­ba xa­nım uşaq­lar­da xa­rak­te­rin düz­gün in­ki­şa­fı­na çox fi­kir ve­rir­di. Se­mi­na­ri­ya­nın (in­di­ki Ba­kı ko­mi­tə­si­nin) uzun ko­ri­do­ru­nun ba­şın­da hər­dən stol qo­yub otu­rar­dı, bi­zi bir-bir ko­ri­do­run axı­rı­na gə­dər ye­ri­dib ar­xa­mız­dan ba­xar­dı. Biz xo­şu­mu­za gə­lən bu işin sə­bə­bi­ni son­ra­dan bil­dik ki: xa­rak­te­ri sa­bit olan şəx­sin ye­ri­şi də tez-tez də­yiş­mir.

   Bi­zim ara­mız­da heç kəs ya­lan da­nış­maz­dı. Bad­sə­ba xa­nım ge­cə­lər ya­taq otaq­la­rın­da gə­zər­di. Biz is­tər qış ol­sun, is­tər yaz, əl-üzü­mü­zü, boy­nu­mu­zu so­yuq su ilə yu­ma­lı, son­ra ge­cə köy­nək­lə­ri­mi­zi gey­mə­li idik. Bi­ri-bi­ri­miz­dən mü­əy­yən mə­sa­fə­də çar­pa­yı­la­rı­mız ara­lı ol­ma­lı idi.

Mən ge­cə­lər çox qor­xur­dum. Çar­pa­yı­mı mə­nim­lə ya­na­şı ya­tan, bir par­ta­da otu­ran Zi­ba ad­lı qız ilə bi­tiş­di­rər­dim. Əli­mi onun üs­tü­nə qo­yar­dım. Bad­sə­ba xa­nım ya­taq ota­ğı­mı­za gi­rən ki­mi dər­hal çap­ra­yı­la­rı ayı­rar­dı. Be­lə­lik­lə, mən bir il yu­xu­suz­luq xəs­tə­li­yi­nə tu­tul­dum.

  Bad­sə­ba xa­nım ya­taq ota­ğın­da mü­ta­liə et­mə­yə də ica­zə ver­məz­di. Bir də­fə mən çox ma­raq­lı bir ki­ta­bın son sə­hi­fə­lə­ri­ni oxu­yur­dum, odur ki, ki­ta­bı ön­lü­yü­mün dö­şü­nə qoy­dum. Uzun ko­ri­dor­da ha­mı­mız sı­ra­ya dü­zül­dük. Bad­sə­ba xa­nım sı­ra­nı yox­la­yan­da mə­nim ya­nım­da da­yan­dı, ki­ta­bı gör­dü və mə­nə acıq­lan­dı. Qa­çıb ki­ta­bı si­nif­də  par­ta­mın al­tı­na qoy­dum və ağ­la­dım. Hə­ya­tım­da ilk də­fə qa­nu­nu poz­du­ğum o ki­tab­la ol­du. Çün­ki, iz­zət-nəf­sim ya­ra­lan­dı.

Bad­sə­ba xa­nım mə­nim­lə çox tez ba­rış­dı. An­caq mən bu zər­bə­ni hə­mi­şə ya­dım­da sax­la­dım.

 

 

 

 

GÖV­HƏR XA­NIM YU­SU­BO­VA

 

Mü­dir müa­vi­ni idi, təd­ris iş­lə­ri­nə  ba­xır­dı. Se­mi­na­ri­ya­da iki otaq­lı mən­zil­də ya­şa­yar­dı. O, çox yığ­cam, yax­şı tər­bi­yə­si, yük­sək təh­sil­li, üs­tə­lik mu­si­qi təh­si­li də al­mış bir qa­dın idi. Bir oğ­lu, bir qı­zı var­dı, evin­də heç vaxt məc­lis qur­maz­dı, uşaq­la­rın ad gü­nü də çox yığ­cam ke­çər­di. Uşaq­la­rı­na çox diq­qət­li idi. Bu uşaq­la­rı da al­man mü­rəb­bi­yə­si tər­bi­yə et­mə­si­nə bax­ma­ya­raq on­la­rın hər işi­nə Göv­hər xa­nım özü nə­za­rət edər­di. Oğ­lu İs­ma­yı­lın ci­yər­lə­ri zə­if idi. Ona ana­sı çox diq­qət ye­ti­rər­di. İs­ma­yıl gənc yaş­la­rın­da ana­sın­dan son­ra və­fat et­di. Qı­zı Ni­gar mu­si­qi elm­lə­ri üz­rə elm­lər dok­to­ru, prof­fe­sor­dur.

   Onun əri ge­ne­ral Yu­su­bov mü­sa­vat­çı ki­mi gül­lə­lən­di.

 

 

AZAD BƏY ƏMİ­ROV

 

Tə­lə­bə­lə­rin dos­tu, se­vim­li mü­əl­li­mi idi.Azad bəy məş­hur fi­zio­loq, həm də pro­fes­sor idi. Se­mi­na­ri­ya­da bi­zə fi­zio­lo­gi­ya­dan dərs de­yir­di.

  Bu alim, bö­yük şəx­siy­yət sa­hi­bi, mü­əl­lim çox sa­də hə­yat ke­çi­rir­di.

  Azad bə­yin ar­va­dı Hə­li­mə xa­nım da alim idi, həm də çox nə­cib, hə­ya­lı, zi­ya­lı bir qa­dın­dı. On­la­rın uca bir yo­xu­şun ba­şın­da­kı bi­na­da bir otaq­la­rı var­dı, ota­ğı bu­fet ilə or­ta­dan böl­müş­dü­lər. On­lar öz dövr­lə­ri­nin çox bö­yük, hör­mət­li, alim-pe­da­qoq­la­rı idi­lər və be­lə da­rıs­qal mən­zil­də ya­şa­dıq­la­rı üçün heç vaxt şi­ka­yət et­məz­di­lər.

NUR­MƏM­MƏD ŞAH­SU­VA­ROV

 

Çox ma­raq­lı şəx­siy­yət idi. Şa­gird­lər­lə Azad bəy ki­mi bü­tün hə­ya­ti mə­sə­lə­lər haq­qın­da söh­bət edər­di. Son si­nif­də Şah­su­va­rov bi­zə rus di­lin­dən dərs de­yər­di.

Bu­nu da de­yim ki, se­mi­na­ri­ya­da bu mü­əl­lim­lə­rin heç bi­ri bi­zə qram­ma­ti­ka öy­rət­mə­di, bu dərs­lər­də biz yal­nız rus ədə­biy­ya­tı ilə ta­nış ol­duq. Şah­su­va­rov bi­zə Puş­kin­dən, Çe­xov­dan, Nek­ra­sov­dan, Ka­ram­zin­dən, Qo­qol­dan, da­ha doğ­ru­su rus klas­sik­lə­ri­nin əsər­lə­rin­dən șeir­lər, he­ka­yə­lər oxu­yar­dı. On­lar haq­qın­da bi­zə ge­niş mə­lu­mat ve­rər, es­te­tik, ro­man­tik duy­ğu­la­rı­mı­zı alov­lan­dı­rar­dı. An­caq rus di­li­ni, onun doğ­ru ya­zı­lı­şı­nı, qram­ma­ti­ka­sı­nı bi­zə öy­rə­dən ol­ma­dı.

 

 

CAB­BAR ƏFƏN­Dİ­ZA­DƏ

 

İs­tam­bul uni­ver­si­te­tin­dən ça­ğı­rıl­mış­dı. Özü Şə­ki­li idi. Uşaq­lıq­da ora­ya oxu­ma­ğa ge­dib ora­da qal­mış­dı. Türk di­lin­də da­nı­şır­dı, gə­lən­dən son­ra çox tez Azər­bay­can di­lin­də da­nış­dı.

İs­tam­bul­da onun təh­sil il­lə­ri çox ağır ke­çib, ya­şa­dı­ğı ev­də işıq yan­dı­ra bil­məz­miş kü­çə­də, elekt­rik işı­ğın­da dərs ha­zır­la­dı­ğı­nı da­nışar­dı. O, Ba­kı­da bir ose­tin qa­dın­la ev­lən­di. On­la­rın Ali Pe­do­qo­ji İns­ti­tu­tu­nun nəz­din­də bir otaq­la­rı var­dı, ota­ğı xa­lı ilə iki his­sə­yə böl­müş­dü­lər. Cab­bar əfən­di­nin də məi­şə­ti çox sa­də, özü mə­nən çox zən­gin şəx­siy­yət idi.

ATA­BA­BA MU­SA­XAN­LI

 

   İn­di 80 il­li­yi­ni qeyd et­di­yi­miz Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı se­mi­na­ri­ya­da bi­zə psi­xo­lo­ji dərs de­yir­di. Şa­gird­lə­rin ən çox sev­dik­lə­ri, inan­dıq­la­rı bil­lur şəx­siy­yət­lər­dən bi­ri də Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı idi.

   Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı mü­əl­lim­lər ara­sın­da yaş­ca ən ca­van, xa­rak­ter eti­ba­ri­lə, çox cid­di, təm­kin­li, hə­ya­lı, yük­sək  şəx­siy­yət­li, şa­gird şəx­siy­yə­ti­nə yük­sək də­rə­cə­də hör­mət bəs­lə­yən mü­əl­lim idi.

Ta­le ona həm mə­nə­vi, həm cis­ma­ni gö­zəl­lik bəxş et­miş­di. Se­mi­na­ri­ya­da biz­dən yu­xa­rı si­nif­lər­də qız­lar bu­la­ğın­dan su iç­miş, mə­həb­bət, səa­dət üçün ürək­lə­ri oyan­mış gö­zəl, na­zə­nin qız­lar var­dı.

   Mu­sa­xan­lı bu qız­la­rın ha­mı­sı­nı bir göz­lə gö­rür, şa­gird şəx­siy­yə­ti­nə olan hör­mə­ti­ni hə­mi­şə rəs­mi dai­rə­də sax­la­yır­dı. Bu si­fət həm o vax­tın gənc­lə­ri­nə, həm də se­mi­na­ri­ya­da dərs de­yən bü­tün mü­əl­lim­lə­rə aid idi. Çün­ki, on­la­rın dərs de­dik­lə­ri qız­la­rın ta­le­lə­ri bu mü­əl­lim­lə­rə tap­şı­rıl­mış Azer­bay­can­lı ba­la­la­rı­nın ta­le­yi idi. Uzaq kənd­lər­də, ağ bir­çək­li ana­lar bu mü­əl­lim­lə­rə inam gə­tir­miş­di­lər; öv­lad­la­rı­nı on­la­ra tap­şır­mış­dı­lar.

   Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı­nın dər­si çox ma­raq­lı ke­çər­di. Bu dərs­lə­rin zən­gin məz­mu­nu si­nif­də şa­gird­lə­ri elə of­sun­la­yır­dı ki, zəng sə­si cə­za hök­mü ki­mi səs­lə­nir­di. Biz dərs­də o də­rə­cə­də alu­də olar­dıq ki, kip­rik­lə­ri­mi­zi də qırp­maz­dıq.

   Mən in­di ba­şa dü­şü­rəm ki, Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı proq­ra­mı­nı bi­tir­mək xa­ti­ri­nə sin­fə gir­mir­di.

  O si­nif­də dərs de­yər­kən, o qə­dər hə­lim, sə­si yum­şaq, meh­ri­ban olar­di. Dər­si qur­ta­ran ki­mi də cid­di, təm­kin­li si­nif­dən çı­xıb ge­dər­di.

   Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı yün­gül tə­bi­ət­li, mə­su­liy­yət­siz, mə­də­niy­yət­siz adam­la­rı xoş­la­maz­dı. Odur ki, özü­nə hə­yat yol­da­şı se­çən­də, çox mə­də­ni, müa­sir, sö­zün əsl mə­na­sın­da zi­ya­lı Hə­bi­bə xa­nım Məm­məd­za­də­ni seç­di.

   Ata­ba­ba uca­boy­lu, şüm­şad qəd­di-qa­mət­li, Hə­bi­bə xa­nım isə zə­rif, in­cə, mə­la­hət­li, or­ta­boy­lu bir qız idi. Odur ki, uca­boy­lu qız­lar bu seç­ki­ni qıs­qa­nır­dı­lar.

İn­di mən bu ya­şım­da müx­tə­lif xa­rak­ter­li in­san­lar gö­rüb, çox­lu xo­şa­gəl­məz ha­di­sə­lər eşit­dik­dən son­ra, şa­gird­lə­ri­nin, mü­əl­lim he­yə­ti­nin də­rin ina­mı­nı, hör­mə­ti­ni qa­zan­mış Ata­ba­ba Mu­sa­xanl­nın, se­mi­na­ri­ya­da bi­zə dərs de­yən mü­əl­lim­lə­rin yük­sək in­sa­ni key­fiy­yət­lə­ri, ca­van qız­la­ra saf, mü­qəd­dəs mü­na­si­bət­lə­ri, hə­ya­lı dav­ra­nış­la­rı, əx­laq­la­rı­nın tə­miz­li­yi, in­san­la­ra tə­man­na­sız kö­mək­lə­ri, şa­gird şəx­siy­yə­ti­nə hör­mət­lə­ri, və­tən­pər­vər­lik­lə­ri qar­şı­sın­da xə­ya­lən baş əyi­rəm. O da 37-ci ilin qur­ba­nı ol­du.

   Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı və onun­la ey­ni ta­le­li adam­lar haq­qın­da da­nış­maq mə­nə çə­tin­dir, bu qey­rət mü­cəs­sə­mə­si və­tən oğul­la­rın­dan söz dü­şən­də, ürə­yi­mi­zə çox­dan vu­rul­muş bir ya­ra qövr edir. O ya­ra­nın ağ­rı­sı­nı heç bir qüv­vət­li dər­man azal­da bil­mə­yir.

De­yir­lər: za­man ən yax­şı tə­bib­dir. Bu ağ­rı elə bir ya­ra­nın ağ­rı­sı­dır ki, za­man tə­bi­bi­nin də bu ağ­rı­nı da­yan­dır­ma­ğa gü­cü çat­ma­yır.

  Mə­də­niy­yət ta­ri­xi­mi­zin sə­ma­sın­dan vaxt­sız sön­dü­rül­müş bu ul­duz­lar xal­qı­mı­zın ürə­yin­də hə­mi­şə ya­na­caq­dır.

 

 

NOV­RUZ BAY­RAM­LA­RI

 

Üç gün mək­təb­lər­də, mü­əs­si­sə­lər­də məş­ğə­lə ol­maz­dı. Üç gün se­mi­na­ri­ya stol­la­rı şir­niy­yat­la bə­zə­nər­di. Üç gün ha­mı bir-bi­ri­nə müt­ləq qo­naq ge­dər­di. Biz mü­əl­lim­lə­rin evi­nə ge­dər­dik.

  Bi­zim mü­əl­lim­lə­ri­mi­zin heç bi­ri­nin evi "mu­zey" de­yil­di, ha­mı­sı sa­də idi. On­la­rın bü­tün vaxt­la­rı el­mi iş­lə­rə, dərs­lə­rə və in­san­la­ra kö­mək et­mə­yə, is­te­dad ye­tir­mə­yə sərf olu­nar­dı. On­la­rın mə­va­cib­lə­rin­dən baş­qa heç bir gə­lir­lə­ri yox­du. Bu ma­aş­lar­la on­lar zən­gin ya­şa­yır­dı­lar, həm də mə­nən zən­gin... on­lar bi­zi çox meh­ri­ban, də­rin se­vinc his­si­lə qar­şı­lar­dı­lar. Ev­lər­də im­ka­nı olan da, ol­ma­yan da tə­zə  pal­tar tik­di­rər­di. Kü­cə­lər­də dəs­tə-dəs­tə bə­zək­li ki­şi­lər, qa­dın­lar ev­dən-evə qo­naq ge­dər­di­lər. Bu əsl xalq bay­ra­mı olar­dı. Be­lə gün­lə­rin bi­rin­də 24-cü il­də Ha­cı Zey­na­lab­din Ta­ğı­yev bi­zim mək­tə­bi­mi­zə gəl­di və bi­zim də si­nif ota­ğı­mı­za gir­di. Biz ha­mı­mız mək­təb for­ma­sın­da, saç­la­rı­mız sə­li­qə ilə da­ran­mış,  ha­mı­mız sağ­lam, güm­rah, şən idik.

Onun əy­nin­də qa­ra kost­yum, krax­mal­lı ağ köy­nək, ba­şın­da bu­xa­ra pa­paq, üzün­də ağ saq­qal xətt var­dı.

   Bi­zi gö­rər­kən göz yaş­la­rı bu ağ saq­qa­lın üzə­rin­dən mir­va­ri də­nə­lə­ri ki­mi tö­kül­dü. O, xey­li da­nış­dı. Söh­bə­tin­dən bu söz­lər ya­dım­da qa­lıb:

"Azər­bay­can qız­la­rı­nın bu gü­nü­nü gör­dü­yüm üçün xoş­bəx­təm". Bəli! Azər­bay­can xal­qı de­yə-de­yə dün­ya­dan nə qə­dər in­san­lar kö­çüb...

 

 

   SE­Mİ­NA­Rİ­YA­DA VƏ AİLƏ­MİZ­DƏ

GÖR­DÜ­YÜM ŞƏX­SİY­YƏT­LƏR

 

Bu gör­dü­yüm adam­la­rın ara­sın­da yük­sək təh­sil gör­müş­lər də, xalq müd­rik­lə­ri də, sa­vad­sız­lar da, ağa­lar da, nö­kər­lər də var­dı. Bun­la­rın ço­xu sö­zün əsl mə­na­sın­da: doğ­ru­luq, eti­bar rəm­zi, əsl in­sa­ni qey­rət nü­mu­nə­lə­ri idi­lər. On­la­rın ver­dik­lə­ri söz qa­nu­na əvəz idi. El müd­rik­lə­rin­dən - nə­nəm, ba­bam, anam, Aşır­lı­da Bin­nət evi, Əm­rah evi, Gö­yüş­lü­lər, Gül­məm­məd oğ­lu As­lan ki­şi, Əs­gər Əfən­di­lər, Qa­ra­göz­lü­lər, Qır­mı­zı­saq­qal­lar, Qa­zi və bü­tün qon­şu­la­rı­mız. Zi­ya­lı­lar­dan - yu­xa­rı­da haq­qın­da yaz­dı­ğım mü­əl­lim­lər və haq­qın­da mü­fəs­səl yaz­ma­dıq­la­rım Xə­di­cə xa­nım Ağa­ye­va, Zəh­ra xa­nım Şah­tax­tins­ka­ya, Sa­ra xa­nım Xra­mo­viç, Şə­fi­qə xa­nım Əfən­di­za­də, Sə­məd bəy Aca­lov, Məm­məd Ab­dul­la­yev, Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı, Kə­lən­tər­li və baş­qa­la­rı bu key­fiy­yət­lə­rə ma­lik şəxs­lər idi­lər.

   Mü­əl­lim kəl­mə­si bi­zim üçün ən mü­qəd­dəs kəl­mə idi. Si­nif­lər növ­bə ilə öz qüv­və­miz­lə mü­sa­mi­rə ve­rər­dik. Stol açar­dıq. Mü­sa­mi­rə­nin bə­dii his­sə­si bö­yük sa­lon­da olar­dı. Biz öz qüv­və­miz­lə səh­nə­cik­lər gös­tə­rər, dek­la­ma­si­ya de­yər, şe­ir oxu­yar, mu­si­qi ça­lar, rəqs edər­dik.

    Sa­lon ağ­zı­na qə­dər do­lu olar­dı. Mü­sa­mi­rə­yə mü­əl­lim­lə­ri­miz, on­la­rın kül­fət­lə­ri, şə­hə­rin ən mö­tə­bər zi­ya­lı­la­rı gə­lər­di­lər. Bə­dii his­sə­dən son­ra qo­naq­lar si­nif otaq­la­rın­da açıl­mış süf­rə­lə­rə də­vət olu­nar­dı­lar.

Be­lə mü­sa­mi­rələr­dən bi­ri hə­lə də ya­dım­da­dır. Mü­sa­mi­rə­ni bi­zim si­nif ve­rir­di. Biz ma­raq­lı bir səh­nə­cik gös­tər­dik. Son­ra mən To­fiq Fik­rə­tin "Həm­şi­rəm üçün" li­rik poe­ma­sı­nı səh­nə­dən əz­bər söy­lə­dim. Mə­ni gu­rul­tu­lu al­qış­lar­la qar­şı­la­dı­lar.

Ba­kı­da Tür­ko­lo­ji qu­rul­ta­ya gəl­miş türk ali­mi Köp­rü­lü­za­də Fu­ad da bu mü­sa­mi­rə­də iş­ti­rak edir­di. Ya­dım­da­dır, Köp­rü­lü­za­də mən­dən so­ruş­du:

-Mək­tə­bi qur­ta­ran­dan son­ra nə edə­cək­sə­n? -de­dim:

-Mü­əl­li­mə ola­cam, İs­tam­bul Uni­ver­si­te­tin­də oxu­ya­ca­ğam, həm də şərq öl­kə­lə­ri­nə sə­ya­hət edə­cə­yəm.- Şərq öl­kə­si mə­nim üçün ən çox, dur­na­la­rın uç­du­ğu, evi­miz­də haq­qın­da çox da­nı­şı­lan "Bağ­dad" və "türk" el­lə­ri idi. Va­qif­lə Vi­da­di­nin "Dur­na­lar" şei­ri­nin də mə­nə çox tə­si­ri var­dı.

Hə­yat mə­nim bir çox ar­zu­ma mü­qa­vi­mət gös­tər­di­yi ki­mi, bu ar­zu­ma da mə­ni çat­dır­ma­dı...

Se­mi­na­ri­ya­da oxu­yan biz qız­lar çox mü­ta­liə edər­dik. Ba­cım Ya­qut isə mü­ta­liə­yə ha­mı­dan çox alu­də idi. O, se­mi­na­ri­ya­nı qur­ta­ran­dan son­ra ge­cə­lər dan ul­du­zu do­ğa­na qə­dər və gün­düz­lər hey ki­tab oxu­yar­dı.

   Ya­dım­da­dır: yay­laq­da idik, gün­düz­lər bu­laq ba­şın­da bu­laq da­şı­nın üs­tün­də otu­rub sa­at­lar­la "Sə­fil­lər", "An­na Ka­re­ni­na", "Dvor­yan oca­ğı", "Ça­lı qu­şu" və be­lə bir çox ro­man­la­rı oxu­yar­dı.

   Se­mi­na­ri­ya bi­zə çox yük­sək, ül­vi vər­diş­lər aşı­la­mış­dı. Ailə­miz­də bi­zə aşı­la­nan ədəb, ər­kan, na­mus, qey­rət, səa­dət, düz­lük məf­hum­la­rı bu­ra­da da­ha da möh­kəm­lən­di.

   Bir də­fə si­ni­fi­miz­də oxu­yan qız­lar­dan bi­ri "2" qiy­mət al­dı, o qız bü­tün gü­nü pil­lə ba­şın­da, pil­lə­kən da­şı üs­t­ə otu­rub ağ­la­dı, o gün ye­mək ye­mə­di, ça­lı­şıb, tez­lik­lə qiy­mə­ti­ni dü­zəlt­di.

  Bi­zim ara­mız­da Azad­bəy Əmi­ro­vun, N. Nə­ri­ma­no­vun qo­hum­la­rı oxu­yur­du­lar. Azad bə­yin doğ­ma ba­cı­sı. On­la­ra heç bir gü­zəşt yox idi. Ək­si­nə, tə­ləb çox­du. Bu­ra­da hər şey is­te­dad­la öl­çü­lür­dü. Qo­hum-ta­nış məf­hu­mu heç kə­sə ta­nış de­yil­di. Əla oxu­yan şa­gird­lər im­ta­han­dan azad edi­lir­di­lər. Məhz bu­na gö­rə se­mi­na­ri­ya­da mə­də­niy­yə­ti­mi­zin hər sa­hə­sin­də bö­yük şəx­siy­yət­lər ye­tiş­di. Se­mi­na­ri­ya­da həm də ye­tiş­miş gö­zəl qız­lar, gənc, gö­zəl mü­əl­lim­lər var­dı. La­kin bu mü­əl­lim­lər o qız­la­rın ha­mı­sı­na doğ­ma ba­cı mü­na­si­bə­ti bəs­lə­yir­di­lər.

 

 

 

 

 

BAY­RAM­LAR

 

Se­mi­na­ri­ya­da bay­ram­lar xü­su­si bir tən­tə­nə ilə ke­çər­di. Okt­yabr in­qi­la­bı bay­ra­mı, 28 ap­rel bay­ra­mı, Nov­ruz bay­ra­mı. On­da heç kəs yol­ka bə­zə­məz­di. Bu­nu di­ni bay­ram sa­yır­dı­lar.

İn­qi­lab bay­ram­la­rın­da id­man­çı qız­lar (mən də id­man­çı qız­lar sı­ra­sın­da) pa­rad­lar­da iş­ti­rak edər­dik. Pa­rad­lar 26-lar ba­ğın­da olar­dı. O za­man be­lə bağ yox­du. Bu­ra toz­lu, tor­paq­lı mey­dan idi.

Se­­mi­­na­­ri­­ya­­da gim­­nas­­ti­­ka dərs­­lə­­rin­­dən əla­­və "plas­­tik" dərs­­lə­­ri də ke­­çir­­dik. Plas­­tik dərs­­lə­­rin­­də qız­­la­­rın ye­­riş­­lə­­ri­­nə, hə­­rə­­kət­­lə­­ri­­nin in­­cə­­li­­yi­­nə xü­­su­­si diq­­qət edi­­lir­­di.

 

 

МƏ­­NİM BA­­CIM

 

Se­mi­na­ri­ya­da ba­cım Ya­qut­la biz bir si­nif­də oxu­yur­duq. Ba­cım şən, söh­bət­cil, çox mü­ta­liə­çi, da­xi­lən zən­gin, za­hi­rən çox gö­zəl bir qız idi.

Onun gur, uzun, qum­ral saç­la­rı, sıx, uzun kip­rik­lə­ri, tə­bi­ət­dən sür­mə­lən­miş, şa­ba­lıd rəng­li, ba­da­mı, ifa­də­li göz­lə­ri söh­bət edər­kən tez-tez də­yi­şən süd ağı ilə, zə­rif qı­zıl­gül yar­pa­ğı rən­gin­də si­fə­ti var­dı. Mən uş­saq olan­da ba­cı­mın gö­zəl­li­yi haq­da çox da­nı­şır­dı­lar. Mən hə­lə gö­zəl­li­yin nə de­mək ol­du­ğu­nu ba­şa düş­məz­dim.

11-12 ya­şım olar­dı, se­mi­na­ri­ya­da idik. Sə­hər­di, ya­taq ota­ğı­mız­da gur, şa­ba­lı­dı rəng­li saç­la­rı­nı açıb ay­na qar­şı­sın­da da­ra­yır­dı. O, ağ pal­tar gey­miş­di. Mən qa­ça-qa­ça ar­xa­dan gə­lib, hə­min ay­na­ya bax­dım. Bi­zim iki­mi­zin də si­fə­ti­miz ora­da gö­rün­dü. O, elə ağ, elə zə­rif, göz­lə­ri elə işıq­lı idi, ya­na­ğın­da süd ağı ilə qı­zıl­gül ağ­lı­ğı bir­ləş­miş­di. Mən ba­cı­ma ta­ma­şa et­mə­yə  baş­la­dım. Dü­şün­düm: de­mək gö­zəl­lik bu­na de­yi­lər­miş. Mən ba­cı­mın vur­ğu­nu idim. Bu if­ti­xar mə­nim mə­nə­vi se­vin­cim idi.

Ba­cım mə­nim ye­ga­nə həm­söh­bə­tim idi, in­di də həm­söh­bə­tim­dir. Mə­nim hə­ya­tı­mım elə bir nöq­tə­si yox­dur ki, ba­cım on­dan xə­bər­dar ol­ma­sın. Əsər­lə­ri­min də ilk oxu­cu­su ba­cım­dır.

Mək­təb­də mən şe­ir ya­zır­dım, ba­cım he­ka­yə. Se­mi­na­ri­ya­nın mü­di­rə­si çox mü­ta­liə­li, qə­ləm sa­hi­bi Mə­di­nə xa­nım Qi­yas­bəy­li ba­cı­ma de­yər­di: -Sən müt­ləq məş­hur ro­man mü­əl­li­fi ola­caq­san.

Ba­cım se­mi­na­ri­ya­nı, Ali pe­do­qo­ji ins­ti­tu­tun as­pi­ran­tu­ra­sı­nı qur­tar­dı. “Mə­həb­bət qo­cal­mır”, “Ağ ya­sə­mən­lər” ad­lı po­vest­lə­ri­ni ya­zıb, nəşr et­dir­di. Əsər­lər oxu­cu­lar tə­rə­fin­dən bö­yük mə­həb­bət­lə qar­şı­lan­dı, 4-5 gü­nə sa­tı­lıb qur­tar­dı. Nüs­xə­lə­ri əl-əl gəz­di. Ba­cı­mın son də­rə­cə­də fə­də­kar, sə­da­qət­li bir in­san ol­ma­ğı, özü­nü ailə­yə həsr et­mə­yi on­dan çox vaxt al­dı.

1926-cı ilin sent­yabr ayın­da bi­zi oğ­lan­lar oxu­yan se­mi­na­ri­ya ilə bir­ləş­dir­di­lər. Hər iki se­mi­na­ri­ya­ya pe­de­qo­ji tex­ni­kum adı ve­ril­di.

Biz in­di­ki “Ba­kı ko­mi­tə­si” yer­lə­şən bi­na­da, oğ­lan­lar ini­ki “Əl­yaz­ma­lar” yer­lə­şən bi­na­da oxu­yur, ya­şa­yır­dıq.

Mü­rə­bi­yə­lər sə­hər ye­mə­yin­dən son­ra bi­zi sı­ra­ya dü­zür, oğ­lan­la­rın ya­şa­dı­ğı, dərs keç­dik­lə­ri bi­na­ya apa­rır­dı­lar. Dərs­dən son­ra ye­nə ey­ni qay­da ilə ge­ri qay­ta­rır­dı­lar.

 

 

BU­­RA­­XI­­LIŞ

 

   1927-ci ilin may ayın­­da biz Pe­­da­­qo­­ji tex­­ni­­ku­­mu, se­­mi­­na­­ri­­ya­­nı bi­­tir­­dik. Bu  mü­­na­­si­­bət­­lə bö­­yük sa­­lon­­da zi­­ya­­fət ve­­ril­­di. Bu zi­­ya­­fət­­də bü­­tün mü­­əl­­lim he­­yə­­ti, res­­pub­­li­­ka­­mı­­zın məş­­hur pe­­da­­qoq­­la­­ri, alim­­lər, mü­­nəv­­vər­­lər, döv­­lət xa­­dim­­lə­­ri iş­­ti­­rak edir­­di­­lər.

   Bi­­zim hər bi­­ri­­miz haq­­qın­­da nitq­­lər söy­­lən­­di, Və­­tə­­nə, xal­­qa, ailə­­mi­­zə sə­­da­­qət­­li ola bil­­mə­­yi­­miz üçün ümid­­lər bəs­­lən­­di. Nə­­si­­hət­­lər ve­­ril­­di.

    Bi­­zim ina­­mı­­mı­­zın, tə­­miz­­li­­yi­­mi­­zin bü­­növ­­rə­­si ailə­­də qo­­yul­­muş, 7 il o mək­­təb­­də ci­­la­­lan­­mış, möh­­kəm­­lən­­miş­­di.

  Ge­­cə ay­­lı, ul­­duz­­lu ge­­cə idi. Ço­­xu­­muz hə­­lə uşaq­­lıq ilə gənc­­lik dün­­ya­­sı­­nın ara­­sın­­da idik. Ba­­cım Ya­­qut­­la mən də gənc­­lik dün­­ya­­sı­­nın as­­ta­­na­­sın­­da idik.

   Mə­­həb­­bət məf­­hu­­mun­­dan xə­­bər­­siz idik. La­­kin, tə­­bi­ə­­tin seh­­ri­­ni, hə­­ya­­tın gö­­zəl­­li­­yi­­ni san­­ki o ge­­cə­­dən duy­­ma­­ğa baş­­la­­dıq. Ürə­­yi­­miz­­də nə isə is­­ti, köv­­rək bir duy­­ğu oyan­­mış­­dı. Bəl­­kə də bu, tə­­zə­­cə cü­­cə­­rən mə­­həb­­bət duy­­ğu­­su idi. Mə­­nim­­lə bir par­­ta­­da otu­­ran Zi­­ba ad­­lı qız al mar­­ki­­zet par­­ça­­dan, mən də ba­­cım­­la ma­­vi mar­­ki­­zet­­dən tə­­zə tik­­dir­­di­­yi­­miz pal­­tar­­la­­rı gey­­miş­­dik.

Qız­­lar ha­­mı­­sı tə­­zə pal­­tar, oğ­­lan­­lar ağ köy­nək, qa­ra şal­var gey­miş­di­lər. Sa­lon­da mu­si­qi ça­lı­nır, rəqs olu­nur, nəğ­mə­lər oxu­nur, nitq­lər bir-bi­ri­ni əvəz edir­di. Yal­nız da­nış­maq üçün Mə­di­nə xa­nı­ma söz ver­mə­di­lər. Mü­əl­lim­lə­ri­miz nitq­lə­rin­də de­yir­di­lər: hə­ya­ta qır­mı­zı çeş­mək da­lın­dan bax­ma­yın, onun fə­rəh­li gün­lə­ri də, çə­tin il­lə­ri də var. Əsl in­san odur ki, çə­tin­li­yə qa­lib gəl­sin.

O na­ğı­la ox­şa­yan ge­cə­nin xoş­bəxt sə­hə­ri açıl­dı. Mü­qəd­dəs tə­lə­bə­lik gün­lə­ri qur­tar­dı. Mək­təb for­ma­la­rı­nı da hə­mi­şə­lik so­yun­duq.

Bi­zim tə­zə­cə qön­çə­lə­nən gənc­li­yi­miz, ni­zam­lı, in­ti­zam­lı, ümid­li, ar­zu­lu tə­lə­bə­lik hə­ya­tı­mı­zın bir his­sə­si o bi­na­da qal­dı. O əzə­mət­li bi­na­da... Mən in­di də ora­ya gi­rər­kən tə­lə­bə­lik il­lə­ri­nə, o il­lə­rin ro­man­ti­ka­sı­na qa­yı­dı­ram. Gö­züm­lə si­nif otaq­la­rı­mı­zı zi­ya­rət edi­rəm. Uzun ko­ri­do­run axı­rı­na qə­dər göz­lə­ri yu­mu­lu ge­di­rəm. Mə­nə elə gə­lir ki, əy­nim­də mək­təb for­ma­sı, mən o ba­la­ca mək­təb­li qı­zam.

Ba­di­sə­ba xa­nım ko­ri­do­run ba­şın­da otu­rub, yox­la­yı­cı nə­zər­lər­lə ar­xa­dan ba­xır. Mən də dü­şü­nü­rəm ki, mək­tə­bi tez, əla qiy­mət­lər­lə qur­ta­rıb ana­mı kənd­dən Ba­kı­ya gə­ti­rə­cəm. Ana­mın zə­rif, məh­zun xə­ya­lı göz önüm­də can­la­nır, si­nəm­dən ya­nıq­lı bir ah ni­da­si qo­pur.

Nov­ruz bay­ram­la­rın­da ton­qal qa­la­dı­ğı­mız hə­yə­tə gi­rən­də, xə­ya­lən o il­lə­rə qa­yı­dı­ram və öz ya­şı­mı unu­du­ram. Qu­la­ğı­ma otaq­lar­dan pia­no səs­lə­ri gə­lir: do... re... mi... fa... sol... Xa­ti­rə­lər­lə bağ­lı səs­lər...

 

 

 

 

ХƏYАLDА YАŞАYАN GÖ­ZƏL­LiK,

SОN GÖ­RÜŞ,

SОN АYRI­LIQ

 

Sеminа­riyа­nı qür­tar­dı­ğı­mız ilin yаyınа bаcım Yаqutlа "Də­lidаğ" yаylаğındа din­cəl­dik. Еl mаyın 2—3-də yаylаğа kö­çür­dü, biz bü il dərs­dən bir аz gec burа­хıl­mış­dıq. Bаbаm özü gə­lib, bi­zi kən­di­mi­zə аpar­dı. Еv köç­müş­dü, аnаm yаylаğа gеtmə­yib, bi­zi göz­lə­mişі­di. Kən­də çаtаn gü­nün sə­hə­ri sübh sааt 4-5 rаdə­lə­rin­də qаpıdа dörd аt yə­hər­lən­di. Biz yаylаğа yоlа düş­dük. Аrаn süb­hü­nün öz əf­sunlа­yı­cı gö­zəl­li­yi vаr: bi­çil­miş оt, sün­bül­lə­ri də­nə dоlmuş zə­mi­lə­rin ət­ri, nəğ­mə­li, sə­rin sаbаh nə­si­mi, mаvi göy, sü­kut dоlu yоllаr, bu yоllаrdа аtla­rın аyаğındаn qоpаn yеknə­səq nаl səs­lə­ri... qаrşıdа gö­rü­nən çən­li-dumаn­lı dаğlаrın mən­zə­rə­si hə­lə də о ilk tə­əs­sürаt mə­nim xəyа­lımdа yаşаyır.

Öm­rü­nü аt üs­tün­də kеçir­miş bаbаm mən­zil­lər­də dаyаnmır­dı. Mən­zil­siz аt sür­mə­yin əzа­bı­nı mən bаcımlа о sə­hər hiss еtdik. Аnаm dа bu­nu biz qə­dər hiss еtmə­yir­di. О dа аt bеlin­də uşаq­lı­ğındаn uzun mən­zil­li yоllаr kеçmiş­di.

Gü­nortаdаn gün əyi­lən­də "Də­lidаğ" yаylаğındа­kı yurd yеri­mi­zə çat­dıq. Аncаq nеcə çat­dıq!.. qıçlа­rı­mız tаmаm qıc оlmuş­du. Lаkin аtdаn dü­şən ki­mi bunlаrа bахmаyаrаq çi­çək­li, kə­pə­nək­li çə­mən­lə­rə qаçdıq. Yеddi bulаğа dır­maş­dıq. Bulа­ğın gö­zün­dən qаynаyаn su gü­nəş işı­ğındа göy qurşа­ğı ki­mi yеddi rən­gə çаlır­dı. Mən hə­lə hеç bir bаhаlı bül­lür qаbdа bu pаrıl­tı­nı, bu rəng­lə­ri gör­mə­mi­şəm. Bulа­ğın di­bin­də­ki аğ çın­qıl dаşlаr dа rəng­dən-rən­gə dü­şür­dü.

O rəng­lər, о pаrıl­tı əbə­di göz­lə­ri­mə nəqş оlu­nub, tə­səv­vü­rüm­də yаşаyır. Yеddi bulа­ğın sulа­rı kö­pük­lə­nə- kö­pük­lə­nə аğ dаşlаrın üzə­ri­lə ахıb də­rə­yə tö­kü­lür vа də­rə bоyu cоşğun dаğ çаylаrınа qаrı­şıb, аrаnlаrа tə­lə­sir­di.

Dаğlаrın zir­və­si çən­də, dumаndа idi, döş­lər­də­ki çu­хurlаrdа qаr zоlаqlаrı gö­rü­nür­dü. Dаğlаr bir аləm­dir, sеhrdir, nаğıl­dır...

Nə­nəm süf­rə bаşındа оtu­rub, is­ti nə­fə­si ilə, mə­həb­bə­ti, qаyğı­sı ilə bi­zi isi­dir­di. Süf­rə­miz­də: süd. qаymаq, bаl, tə­zə çаlхаlаnmış yаğ, sаmоvаr çаyı vаrdı. 6—7 il sеminа­riyаdа sə­hər­lər bi­zə bir pаrçа çö­rək, bir stəkаn şi­rin çаy vеri­lər­di.

Аnаmın göz­lə­rin­də­ki gü­lüş, si­fə­tin­də­ki хоşbəхt­lik, nurа­ni gö­zəl­lik hə­lə də göz­lə­ri­min qаrşı­sındа­dır. Biz, оnun ürə­yi­nin iki pаrçаsı, gənc­li­yi­ni həsr еtdi­yi qızlа­rı mək­tə­bi əlа qiy­mət­lər­lə qurtа­rıb, həyаt və­siqə­si аlmış­dıq. Si­nif jurnа­lınа bi­zim hаqqı­mızdа хü­sü­si qеydlər edil­miş­di. Аnаm аrtıq iki mü­əl­li­mə­nin аnаsı idi.

 

 

QIZ AĞA­CI, QOZ AĞA­CI

 

   Qız­la­rın bo­yu çıx­ma­mış el­çi­lə­ri qa­pı­nı kə­sir­di. O il­lər­də qız az, oğ­lan çox ol­du­ğu üçün çox­la­rı “be­şik­kəs­mə”, yə­ni qız­la­rı be­şik­də ad edər­di­lər. Anam ona mü­ra­ci­ət edən­lə­rə de­yər­miş: mə­nim qız­la­rım ali təh­sil al­ma­mış bu haq­da söh­bət ola bil­məz. Son­ra sözara­sı bi­zə eşit­di­rər­di: 25 ya­şın­dan tez, ali təh­sil al­ma­mış mən qız­la­rı­mı heç kə­sə ver­mə­rəm, on­la­rın ata­sı da, qar­da­şı da bi­lik­lə­ri ola­caq.

Anam çox müd­rik ar­vad idi. O ya­şa­dı­ğı dövr­də isə ata­sız, qar­daş­sız qız, ar­xa­sız he­sab olu­nur­du. Odur ki, qız­lar ba­ya­tı­lar­da qar­daş­la­rı­nı be­lə ça­ğı­rır­dı­lar:

 

Ye­ri­şin na­za bən­zər,

Bo­yun şah­ba­za bən­zər,

At­ta­nıb qa­pı­ma düş­sən

Qış gü­nüm ya­za bən­zər.

 

   Biz ba­cım­la bu “ar­xa­dan” məh­rum idik. Nə­nəm, ba­bam da qo­calmış­dı­lar, be­lə qız­lar ər evin­də hə­mi­şə tap­daq, mü­da­fiə­siz olur­du. Odur ki, anam bi­zi elm­lə si­lah­lan­dır­maq is­tə­yir­di. İs­tə­yir­di ki, get­di­yi­miz ev­də biz ələ bax­ma­yaq, ailə­də bir şey­lə fərq­lə­nək. Ana­mın nə­si­hə­ti əbə­di ola­raq ya­dı­mız­da qal­dı.

   Mə­nim hə­yatım­da ən bö­yük ar­zum bun­lar idi: ali təh­sil al­maq, şai­rə ol­maq və ana­mı kənddən gə­ti­rə bil­mək. Bun­la­rın xa­ri­cin­də olan hər şey mən­dən çox uzaq­da idi.  Ge­yi­mə, ge­ci­mə, özü­mə sı­ğal vur­ma­ğa alu­də de­yil­dim. Biz tə­miz ge­yi­nər­dik. Mən gənc­lik­də də ağ, qa­ra, şa­ba­lı­dı rəng pal­tar ge­yər­dim. Pal­ta­rı­mız “Anq­lis­k” üs­lub­da olar­dı. Or­ta mək­tə­bi qur­ta­ran ki­mi xa­la­mın evi­nə bi­ti­şik  Ka­me­nis­ta­ya kü­çə­sin­də  mə­nə bir otaq tut­duq. Çün­ki, mə­ni Bakı, Bi­lə­cə­ri də­mir­yo­lu mək­tə­bin­də mü­əl­li­mə sax­la­mış­dı­lar. Bu, on il­lik mək­təb idi. Mən ana­mı kənd­dən gə­tir­dim.

   Ba­cım Ya­qut Daş­sa­lah­lı kən­din­də ba­ba­mın, mək­təb ol­muş evin­də dərs de­di; nə­nəm Sə­ya­lı xa­nı­mın hi­ma­yə­sin­də ol­du. Mə­ni Bi­lə­cə­ri­yə ilk də­fə də­mir­yol mək­təb­lə­ri­nin ins­pek­to­ru Əh­məd mü­əl­lim apar­dı. Biz Bi­lə­cə­ri vağ­za­lın­da qa­tar­dan düş­dük. Va­qon­la­rın al­tın­dan ke­çib, mək­tə­bə çat­dıq. Bu or­ta mək­təb idi. Ki­çik bir bağ­ça­nın  ara­sın­da ba­la­ca daş bir bi­na yer­ləş­miş­di.

   Əh­məd mü­əl­lim mə­ni mü­əl­lim­lər ota­ğın­da mü­di­rə təq­dim edib, ge­ri qa­yıt­dı. Mən­dən baş­qa şə­hər­dən ora­ya bir mü­əl­li­mə, iki mü­əl­lim də ge­dir­di. Mən hər sə­hər sa­at 5- də du­rur­dum. Çün­ki, “Ra­bo­çi po­ezd” ad­la­nan Qa­tar sə­hər sa­at al­tı­da yo­la dü­şür­dü. Mən Tə­zə­pi­rə  ya­xın olan “Ka­me­nis­ta­ya” kü­çə­sin­dən də­mir­yol vağ­za­lı­na qə­dər pi­ya­da ge­dər­dim. Biz mü­əl­lim­lər be­lə­cə hər sə­hər vağ­zal­da top­la­şar­dıq, hər ax­şam dərs­dən son­ra  Bi­lə­cə­ri vağ­za­lın­da qa­ta­rı göz­lə­yir­dik.

   Bə­zən dərs cəd­və­li­miz bir­lik­də vağ­zal­dan qa­yıt­ma­ğa yol ver­mir­di. Mən tək qa­yı­dır­dım, həm də ha­va qa­ra­lan­da. Bə­zən mən qa­ta­ra ge­ci­kir­dim. “Uçe­ni­çes­ki” ad­lı fəh­lə­lər da­şı­yan qa­ta­ra çat­ma­yan­da, Tif­lis, Mosk­va qa­tar­la­rı­na mi­nir­dim və on­la­rı göz­lə­yir­dim.

   “Uçe­nik” fəh­lə qa­ta­rın­da gə­lib-get­mək pa­yız, qış aylarında çox əzab­lı olur­du. Qa­tar­da ya­na­caq yox idi. Pən­cə­rə­lər çox za­man qı­rıq şü­şə­siz olur­du, so­yuq­dan iki­qat olub, san­cı­la­nır­dım., de­yə­sən öd və qa­ra­ci­yər il­ti­ba­hı­nı o za­man­dan al­dım.

Gənc­lik- se­hir­dir, ye­nil­məz qəh­rə­man­dır. So­yuq mə­ni nə qə­dər tən­tit­sə də evə gə­lib ye­mək ye­yib, çay içib ana­mın nu­ra­ni si­fə­ti­ni gö­rüb, nəğ­mə­li sə­si­ni eşi­dən ki­mi, ağ­rı­lar, yor­ğun­luq­lar çı­xıb ge­dir­di. Ca­van­lıq əzab­lı yo­lun yor­ğun­lu­ğu­na üs­tün gə­lir­di.

   Gün­lə­rin bi­rin­də və­rəm xəs­tə­li­yi­nə tu­tul­muş ­ca­van mü­di­ri­miz ya­ta­ğa düş­dü.

   Yaz­la qı­şı­n a­ra­sı idi, gül­lər düy­mə­lən­miş, su­lar bu­lan­mış, bül­bül­lər gəl­miş­di­lər.

Bir sə­hər mək­tə­bin qa­pı­sı­nı açan­da ağ­la­maq sə­si eşit­dim. De­di­lər: mü­dir ölüb, onun gö­zəl, ca­van ar­va­dı qu­ca­ğın­da kör­pə uşa­ğı ya­man ağ­la­yır­dı. Mən də çox ağ­la­dım. Gənc­lik­də göz yaş­la­rı da sə­xa­vət­li olur.

   Şə­hər də­mi­yol mək­tə­bi­nin mü­əl­lim­lə­ri, ins­pek­to­ru- Əh­məd Se­yi­dov və İsa­yev fa­mi­li­ya­lı bir rus pe­do­qo­qu da bu­ra­da iş­ti­rak edir­di­lər. Əh­məd mü­əl­lim Ba­kı­dan gə­lən mü­əl­lim­lər sı­ra­sın­da  mə­nə də de­di:

 -İn­di evi­ni­zə qa­yı­dın, la­kin sa­at 4 ta­mam­da, dəfn mə­ra­si­mi­nə­ bur­da  olun.

   Bu, fəh­lə qa­ta­rı­nın hə­rə­kət cəd­və­li­nə uy­ğun de­yil­di. Odur ki, Se­yi­dov de­di: -Cəd­vəl­lə­ri iz­lə­yin, po­sa­jirs­ki qa­tar­la­rın bi­ri ilə gə­lin.

   Tap­şı­rıq qə­ti ol­du.

  Biz ev­lə­ri­mi­zə qa­yıt­dıq. Ya­zın ya­ğış­lı, çis­kin­li gün­lə­rin­dən bi­ri idi, də­niz­dən sa­zaq­lı yel əsir­di. Bun­la­ra bax­ma­ya­raq vağ­za­la gəl­dim. Pa­sa­jirs­ki qa­tar da­yan­mış­dı. Fəh­lə qa­ta­rı­na çat­ma­mış­dım. Bi­let pən­cə­rə­si bağ­lı idi. Pən­cə­rə­ni vur­dum. Kas­sir pən­cə­rə­ni aç­dı. Mən bi­let is­tə­dim.

   Kas­sa­da otu­ran ki­şi bəl­kə də mə­nim ya­şı­ma uy­ğun ol­ma­yan yor­ğun­lu­ğu, pə­ri­şan­lı­ğı, tə­la­şı, ağ­la­maq­dan şiş­miş göz­lə­ri­mi gö­rüb, mə­nə bi­let ver­di. Mə­nim (16 ya­şım var­dı).  Dün­ya­da yax­şı, həs­sas adam­lar çox­dur.

   Mən Bi­lə­cə­ri vağ­za­lı­na çat­dım. Mək­tə­bə tə­lə­sir­dim. Bu də­fə bü­tün yol­lar­da yük da­şı­yan, neft da­şı­yan qa­tar­lar da­yan­mış­dı­lar. Mən on­la­rın al­tın­dan əyi­lə-əyi­lə  tə­lə­sik ge­dir­dim. Bir­dən başım iti bir də­mi­rə dəy­di, əli­mi ağ­rı­yan ye­rin üs­tü­nə qoy­dum, ov­cum qan­la dol­du. Mən ya­ra­nı bərk-bərk dəs­mal ilə bas­dım. Bir az­dan qan kə­sil­di, ağ­rı azal­dı. Mən heç bir şey ol­ma­mış ki­mi özü­mü mək­tə­bə çat­dır­dım.

   Ax­şam xa­lam bu­nu ya­na- ya­na Əh­məd mü­əl­li­mə da­nı­şır, Əh­məd mü­əl­lim mə­ni otaq­la­rı­na ça­ğırt­dı­rar­dı., za­ra­fat­la de­di:

   -Sən maa­rif cəb­hə­si­nin əs­gə­ri­sən. Əs­gər ya­ra­la­nar, an­caq cəb­hə­dən qaç­maz. Qo­çaq qız­sı­nız, bu haq­da İsa­yev də mə­nə de­di. - O, in­di­yə qə­dər mən­dən giz­li sa­xal­dı­ğı söh­bə­ti, bəl­kə də, mə­ni ruh­lan­dır­maq üçün da­nış­dı.

   İsa­yev bir həf­tə bun­dan əv­vəl bi­zim mək­tə­bə gə­lib, dərs­lə­ri­miz­də iş­ti­rak et­miş­di. O, mə­nim dər­si­mə gə­lən­də mən 7-ci si­nif­də ədə­biy­yat­dan ma­raq­lı bir he­ka­yə­ni təh­lil edir­dim. Si­nif səs­siz idi. Uşaq­lar ma­raq­la ca­vab ve­rir­di­lər. İsa­yev dər­sin axı­rı­na qə­dər otur­du. Zəng ça­lı­nan­da tə­şək­kür elə­yib get­di.

   Əh­məd mü­əl­lim de­yir­di:

-İsa­yev si­zin­ dərs üs­lu­bu­nu­zu bə­yə­nib. Uşaq­lar­da ma­raq oya­dıb, on­la­rı özü­nü­zə ta­be edə bi­lir­si­niz. Bu­nun üşün dər­sə yax­şı ha­zır­laş­maq ki­fa­yət­dir. İsa­yev si­zi  Ba­kı də­mir­yol mək­tə­bi­nə gə­tir­mək fik­rin­də­dir. (Əh­məd Se­yi­dov öz qo­hum­la­rı ilə hə­mi­şə rəs­mi mü­na­si­bət sax­lar, ha­mı­mı­za “siz” de­yə mü­ra­ci­ət edər­di).

   1928-ci il­də mə­ni “Ba­kı za­vağ­zal­na­ya” kü­çə­sin­də­ki  10 il­lik mək­tə­bə kö­çür­dü­lər. Bu mək­təb rus mək­tə­bi idi. Azər­bay­can mək­tə­bi bu­nun nəz­din­də yer­lə­şir­di. Mən “Ka­me­nis­ti” kü­çə­sin­dən ora­ya Sa­bun­çu vağ­za­lı­na qə­dər tram­vay­la,, son­ra ayaq­la ge­dir­dim. Bö­yük si­nif­lər­də ədə­biy­yat dərs­lə­ri apa­rır­dım.

 

 

YA­DIM­DA­DIR

 

Qış ayı idi. Bir gün tu­fan­lı qar yağ­dı, o, bü­tün gü­nü, ge­cə­ni də ey­ni şid­dət­lə yağ­dı…yağ­dı. İkin­ci gü­nün sə­hə­ri kü­lək da­yan­dı, la­kin sa­zaq­lı qar da­yan­ma­dı. Qa­pı-pən­cə­rə­lə­ri qar ört­dü, yol­lar bağ­lan­dı. O il­lər­də şə­hər­də ye­ga­nə mi­nik va­si­tə­si olan tram­vay­lar da iş­lə­mə­di. Mək­təb­də, yə­ni za­vaz­ğal ra­yo­nu ilə bi­zim ara­mız­da ne­çə ki­lo­metr yol var­dı.

   Əh­məd mü­əl­lim adə­ti üz­rə sə­hər tez­dən du­rub ge­yin­miş­di. Çay içib, mə­ni ça­ğırt­dır­dı. So­ruş­du:

   -Bu gün ne­çə dər­si­niz var?

-Dörd, -  de­dim.

-Fik­ri­niz nə­di­r?

Mən tə­əc­cüb­lə onun üzü­nə bax­dım. Mə­nə elə gə­lir­di ki bu­ra­da heç bir fi­kir ola bil­məz. Mən şə­hə­rin bu ba­şın­da, mək­təb o ba­şın­da… qar­da­kı di­zə çı­xır.

   Xa­lam əv­vəl­cə elə bil­di ki, Əh­məd mü­əl­lim za­ra­fat elə­yir. Gü­lə- gü­lə dedi:

-Nə fik­ri ola­ca­q? Mək­təb­də ha­mı bu ba­la­ca mü­əl­li­mə­ni göz­lə­yi­r?

Əh­məd mü­əl­li­min si­fə­ti cid­di­ləş­di qə­ti bir səs­lə:

-Yox, dərs bu­rax­maq ol­maz! –de­di.

Xa­lam da­rıx­mış hal­da de­di:

-Nə ilə get­si­n? Bu qar­da ba­tıb qa­lar ki!..

-Ayaq­la, həm də bir sa­at əv­vəl çıx­maq la­zım­dır, nə ol­sun ki, mi­nik yox­dur. –Tə­biə­tən çox yum­şaq olan xa­lam əri­ni­n ü­zü­nə qa­yıt­ma­dı, su­sub kə­dər­lən­di. Mən ota­ğı­ma ge­dib ha­zır­laş­ma­ğa baş­la­dım, gö­züm­dən kir­pi­yim sa­nı səssiz göz ya­şı axır­dı.

Ar­va­dı­na qa­yət həs­sas olan Əh­məd mü­əl­lim mü­la­yim bir səs­lə de­yir­di:

-Sən elə bi­lir­sən mən bun­la­rı bil­mi­rəm, an­caq ca­van­dır, sən on­la­rı xa­rab edər­sən. Qoy mə­su­liy­yət his­si­ni duy­sun, bər­kə-bo­şa düş­sün, bu özü­nə la­zım­dır. Vər­diş ikin­ci hə­yat­dır. -Bun­la­rı de­yib, xu­da­ha­fiz­lə­şib get­di.

   Mən tu­tul­dum, dü­şün­düm. Əh­məd mü­əl­lim yə­qin ki, öz uşaq­la­rı­na qar­şı be­lə tə­ləb­kar ol­maz­dı? Mə­nim isə atam yox­dur. La­kin son­ra­lar o öz uşaq­la­rı­na bun­dan da çox tə­ləb­kar ol­du. O il­lər­də sa­tış­da nə uzun­bo­ğaz çək­mə­lər, nə də  re­zin “bo­tik­lər” var­dı. Mən qa­lın­da­ban­lı bo­ğaz­sız çək­mə­lə­ri­mi, va­tin­siz ma­hud pal­to­mu gey­dim, ba­şı­mı ör­tüb kü­çə­yə çıx­dım. Kü­çə­də heç kəs yox idi, tə­kəm sey­rək  düş­müş ayaq iz­lə­ri hə­lə qa­rın qar tə­bə­qə­si arasından cı­ğır aça bil­mə­miş­di. Mən di­zə qə­dər qa­ra ba­ta-ba­ta dərs baş­lan­ma­ğa ya­rım sa­at qal­mış mək­tə­bə gəl­dim, si­nif­lər səs­siz idi. İkin­ci mər­tə­bə­yə, mü­əl­lim­lər ota­ğı­na çıx­dım. Qa­pı­nı açıb, or­da­ca da­yan­dım. So­ba­nın ya­nın­da üç nə­fər otur­muş­du. Mək­tə­bin mü­di­ri, onun ar­va­dı,ədə­biy­yat mü­əl­li­mə­si və bir gənc azər­bay­can­lı mü­əl­lim. Mək­tə­bin mü­di­ri yaş­lı rus pe­da­qo­qu idi (adı­nı, fa­mil­ya­sı­nı unut­mu­şam) on­lar mə­ni gö­rən­də üçü də aya­ğa du­rub mə­ni qar­şı­la­dı­lar.

Mən qar qız ki­mi ağap­paq idim. Bir ad­dım at­sam yol­ka bu­da­ğı ki­mi üs­tüm­dən qar qa­la­ğı dö­şə­mə­yə tö­kü­lə­cək­di. Mə­nim yal­nız pal­tar­la­rım, sa­çım, kir­pi­yim de­yil, əlim­də­ki ağac da buz bağ­la­mı­ış­dı.

  Mü­di­rin ar­va­dı Ol­qa Fyod­rov­na özü­nü mə­nim üs­tü­mə at­dı, şa­lı­mı ba­şım­dan eh­mal­lı­ca aç­dı, pal­to­mu so­yun­dur­du. So­ba­nın ya­nı­na gə­tir­di və mən­dən so­ruş­du:

-Bu qar­da- bo­ran­da ni­yə gəl­din və ne­cə gəl­di­n?

De­dim:

-Dər­sim var.

  On­lar üz­lə­rin­də tə­əc­üb qa­rı­şıq xoş bir ifa­də ilə bir- bi­ri­nə bax­dı­lar. De­yə­sən və­tən­daş­lıq bor­cu­mu ba­şa düş­mə­yim on­la­ra xoş gəl­di. (la­kin on­lar bil­mə­li­dir­lər ki bu an­la­yı­şın da­lın­da qo­ca­man bir pe­do­qo­qun hök­mü du­rur). Mə­ni so­ba­nın ya­nın­da oturt­du­lar, bir sa­at göz­lə­dik, da­ha heç kəs gəl­mə­di. Dör­dü­müz də çö­lə çıx­dıq. On­lar mə­ni xey­li ötü­rüb ev­lə­ri­nə get­di­lər.

Qar da­yan­mış, gü­nəş doğ­muş, hər­dən qar gü­nəş şüa­la­rıy­la qa­rı­şıq ya­ğır­dı. Kü­çə­lər­də nə in­san sə­si, nə mi­nik sə­si var­dı. Tə­bi­ət öz tən­tə­nə­sin­də idi. Yer ağ, göy işıq, ha­va tə­miz, mən ca­van…

Qəl­bim­də işıq­lı bir aləm açıl­mış­dı, yol­la­rı ayaq­la ge­dir və is­tə­yir­dim ki, bu qar­lı yol­lar nə­ha­yət­siz ol­sun… Kön­lüm­də­ki se­vinc his­si mə­ni tərk et­mə­sin. Bu an­da dün­ya­nın se­vin­ci, şad­lı­ğı ha­mı­sı mə­nim payı­ma düş­müş­dü.

   Mən in­di baş­qa bir adam idim: güc­lü, qar ki­mi pak, gü­nəş ki­mi işıq­lı, fır­tı­na­ya qar­şı ge­də bi­lə­cək ən güc­lü in­san… Gü­nor­ta­ya ya­xın so­yuq­dan möh­kəm­lən­miş, adam­la­rın hör­mə­ti­ni qa­zan­mış, özüm­dən ra­zı bir hiss ilə evə qa­yıt­dım. Xa­lam mə­ni qa­pı­da qar­şı­la­dı. Əh­va­li-ru­hi­yə­mi gö­rüb o da se­vin­di. Ax­şam Əh­məd mü­əl­lim iş­dən qa­yıt­dı. Çö­rək ye­yi­lib, çay içi­lib, kör­pə­lər ya­tan­dan so­nra mə­ni öz otaq­la­rı­na ça­ğıt­dır­dı. Nə gör­dü­yü­mü, mü­əl­lim­lə­rin, tə­lə­bə­lə­rin gə­lib-get­mə­dik­lə­ri­ni so­ruş­du. Mə­nim isə o qə­dər yo­lu pi­ya­da get­mə­yi­mə heç bir kəl­mə də söz de­mə­di. Gu­ya ki, bu adi bir hal imiş.

   Mən gör­dük­lə­ri­mi da­nış­dım, an­caq bu­nu da de­dim ki, siz mə­ni gön­dər­di­niz, heç ki­şi mü­əl­lim­lə­rin öz­lə­ri gəl­mə­miş­di­lər. Əh­məd mü­əl­lim üzün­də xoş bir təb­bəs­sümlə de­di:

   -Siz ki­şi­lə­ri utan­dır­dı­nız. Bir­də ki, hər kəs özü­nə ca­vab­deh­dir. Özü­nüz­də, işi­niz­də hə­mi­şə müs­tə­qil olun, elə bu­na gö­rə də si­zi Bi­lə­cə­ri də­mir­yol  mək­tə­bin­dən bu­ra­ya gə­tir­di­lər. Bir də bu­nu ya­dı­nız­dan çı­xar­ma­yın: in­san özü­nü nə ­cür tər­bi­yə et­sə, o cü­rə də ya­şa­ya­caq­dır.

 

 

PRO­LE­TAR YA­ZI­ÇI­LAR CƏ­MİY­YƏ­TİN­DƏ

 

Mən se­mi­na­ri­ya­nı qur­ta­ran ili Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­tin­də tez-tez ədə­bi mü­za­ki­rə­lər olur­du. Mən bu ədə­bi mü­za­ki­rə­lər­də, ədə­bi məc­lis­lər­də, dis­put­lar­da iş­ti­rak edir­dim.

   Bu məc­lis­lər­də alim­lər, pe­da­qoq­lar, ya­zı­çı­lar, oxu­cu­lar ma­raq­lı mə­ru­zə­lər, çı­xış­lar edir­di­lər. Bu cə­miy­yət gənc ya­zı­çı­la­rı öz ət­ra­fı­na top­la­ma­ğı özü­nə məq­səd qoy­muş­du. Mə­zun­lar­dan, ədə­biy­yat hə­vəs­kar­la­rın­dan, zi­ya­lı­lar­dan is­tə­yən­lər bu məc­lis­lər­də iş­ti­rak edə bi­lər­di­lər. Mən də “Maa­rif və mə­də­niy­yət” jur­na­lı­nın oxu­cu­su və tə­zə mə­zun idim.

    1928-ci il­dən mən  o məc­lis­lər­də iş­ti­rak edir, ədə­bi mü­hit­dən fay­da­la­nır­dım. On­da Mus­ta­fa Qu­li­yev cə­miy­yə­tin səd­ri, səhv et­mi­rəm­sə Sü­ley­man Rüs­təm ka­tib idi. Çox şey ya­dım­dan çıx­sa da de­mək olar ki, bü­tün ədə­bi pro­se­si Sü­ley­man Rüs­təm ida­rə edir­di. O il­lər­də həm də onun tə­zə nəşr olu­nub dil­lər əz­bə­ri ol­muş “Ələm­dən nə­şə­yə” şe­ir ki­ta­bı ona bö­yük şöh­rət gə­tir­miş­di.

   Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­tin­də ilk ta­nı­dı­ğım, sə­mi­miy­yət­lə­ri­nə, nə­cib in­sa­ni key­fiy­yət­lə­ri­nə inam gə­tir­di­yim Sü­ley­man Rüs­təm və Mi­ka­yıl Müş­fiq idi. Hə­min il­də mə­nim də “Qa­dın­la­rın hü­riy­yə­ti” ad­lı li­rik poe­mam “Maa­rif və mə­də­niy­yət” jur­na­lın­da nəşr olun­du. Ar­tıq mən cə­miy­yə­tin üz­vü he­sab olu­nur­dum. Son­ra­lar Sə­məd Vur­ğun, Rə­sul Rza, Mi­ka­yıl Rə­fi­li, Ni­gar Rə­fi­bəy­li, Meh­di Hü­seyn gəl­di­lər. Bu­nu da de­yim ki, bu gə­lən­lər ara­sın­da Sə­məd Vur­ğu­nun şöh­rə­ti özün­dən əv­vəl gəl­miş­di.

 

 

SƏ­MƏD VUR­ĞUN

 

Sə­məd Vur­ğu­nun Ba­kı­ya gəl­mək xə­bə­ri onun gə­li­şin­dən çox-çox əv­vəl ta­nı­yan oxu­cu­la­rı­na tez çat­dı və on­la­ra onu tez gör­mək, onu tez din­lə­mək hə­və­si ra­hat­lıq ver­mə­di.

   Vur­ğu­nun kəs­kin mən­ti­qi , ha­zır­ca­vab­lı­ğı, mən­səb sa­hib­lə­ri qar­şı­sın­da kəs­kin çı­xış­la­rı, li­rik şe­ir­lə­ri haq­qın­da­kı söh­bət­lər ağız- ağız do­la­şır­dı, şai­ri din­lə­mə­miş Ba­kı oxu­cu­la­rı onun li­rik şe­ir­lə­ri­ni əz­bər de­yir­di­lər. Nəşr olun­ma­dan dil­lə­rə düş­müş bu şe­ir­lə­rin bir-iki mis­ra­sı hə­lə də mə­nim ya­dım­da­dır.

 

Dəy­mə­yin, dəy­mə­yin da­rıx­dım ye­nə,

Qoy çı­xım dağ­la­ra gö­rüm yar hanı?

Fə­lək mö­hür bas­dı düş­mən de­yə­nə,

Bəs mə­nim ver­di­yim ya­di­gar hanı?

 

Bir də­fə Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­tin­də “at” haq­qın­da şe­ir yaz­maq üçün mü­sa­bi­qə elan olun­du. Vur­ğu­nun şei­ri  bi­rin­ci mü­ka­fat al­dı və dil­lə­rə düş­dü.

Bol­qar in­qi­lab­çı­sı məh­bus Di­mit­r­ev haq­qın­da mü­sa­bi­qə­də Sə­məd Vur­ğun  ye­nə də bi­rin­ci mü­ka­fa­ta la­yiq gö­rül­dü, şai­rin ən bö­yük mü­ka­fa­tı isə poe­ma­nın dil­dən-di­lə düş­mə­yi, ədə­bi məc­lis­lər­də oxu­cu­lar tə­rə­fin­dən hə­yə­can­la oxun­ma­ğı, əz­bər­dən söy­lən­mə­yi ol­du.

   Bu mis­ra­lar hə­lə də ya­dım­da­dır:

 

Ha­kim bar­ma­ğı­nı bas­dı zən­gi­nə,

Bo­ğuq bir qı­zar­tı çök­dü rən­gi­nə.

 

Bu sa­hil­siz is­te­dad kəs­kin mən­tiq, ki­şi cə­sa­rə­ti, doğ­ru söz söy­lə­mək­dən çə­kin­mə­yən Vur­ğu­na həm son­suz şöh­rət, xalq mə­həb­bə­ti, həm son­suz ağır hə­səd zər­bə­lə­ri gə­tir­di. Bu giz­li, aşi­kar zər­bə­lə­rin gü­cü onun ci­yər­lə­ri­ni  çü­rüt­dü, 49 ya­şın­da ya­ta­ğa yıx­dı, əl­li ya­şın­da onun nit­qi­ni sus­du­rub, so­yuq mə­za­ra gön­dər­di.

   Vur­ğu­nun dərd­lə­ri­ni onun­la otu­rub- du­ran ki­şi­lər da­ha yax­şı bi­lir­lər. Mən bil­dik­lə­rim, eşit­dik­lə­rim isə də­niz­də bir dam­la­dır.

   Vur­ğu­nun xalq ara­sın­da şöh­rə­ti ar­tdıq­ca ona olan təz­yiq­lər də ar­tır­dı. Ya­dım­da­dır: bir ge­cə fi­lar­mo­ni­ya­da ədə­bi məc­lis var­dı. Şa­ir­lər tə­zə şe­ir­lə­ri­ni oxu­du­lar, hə­ra­rət­lə qar­şı­lan­dı­lar. Sə­məd Vur­ğun ha­mı­dan son­ra tri­bu­na­ya qalxdı. “Cey­ran” ad­lı şei­ri­ni oxu­du. Li­ri­ka­ya ac oxu­cu onu uzun müd­dət al­qış­la­dı, səh­nə­dən bu­rax­ma­dı.

   Bu al­qış­lar qey­ri-adi, gu­rul­tu­lu, çox hə­yə­can­lı, şai­rə min­nət­dar­lıq­la al­qış­lar idi. Vur­ğun tri­bu­na­dan dü­şən­də onu əha­tə et­di­lər, məc­lis da­ğı­lan­da onu çıx­ma­ğa qoy­ma­yıb, ha­mı bir- bir onun­la gö­rü­şə can at­dı.

Vur­ğu­nun bu ge­cə­si se­vinc­lə keç­di. Sə­hər­i kə­dər­lə açıl­dı. O il­də Vur­ğu­nun “ Göz­lər” ad­lı bir li­rik şei­ri də nəşr olu­nub dil­lə­rə düş­müş­dü.

   O ge­cə­nin sə­hə­ri Vur­ğu­nu “yu­xa­rı” ça­ğır­dı­lar. Vur­ğun gü­nor­ta ora­dan qəm yü­kü ilə, “bur­jua ba­taq­lı­ğı­na” batmlş fi­kir­lər için­də evi­nə qa­yıt­dı. Vur­ğu­na də­yən bu zər­bə­lər əsər­lə­rin­də mil­li duy­ğu zər­rə­cik­lə­ri gö­rü­nən , se­zi­lən bü­tün qə­ləm sa­hib­lə­ri­nə də də­yir­di. Bu mü­qəd­dəs ifa­də­si qa­da­ğan olan mil­li duy­ğu­la­rın töh­fə­si qə­ləm sa­hib­lə­ri­nin ço­xu­na ölüm, qa­lan­la­rı­na zü­lüm ol­du.

   Mir­cə­fər Ba­ğı­ro­vun məh­kə­mə­sin­də SSRİ baş pro­ku­ro­ru  Ru­den­ka Vur­ğu­nun həbs olun­ma­sı haq­qın­da­kı or­der­lə ca­maa­tı ta­nış edib, Ba­ğı­ro­va su­al ver­di:

-Sə­məd Vur­ğun Və­ki­lo­vu han­sı təq­si­ri üzün­dən  həbs et­mə­li idi­niz  və ne­cə ol­du ki, həbs et­mə­di­ni­z?

Ba­ğı­rov konk­ret ca­vab ve­rə bil­mə­di. Bu fər­man­la bə­ra­bər Vur­ğu­nun əsər­lə­ri­nin nəş­ri, səh­nə əsər­lə­ri­nin re­per­tua­la­rı­dan çı­xa­rıl­ma­sı haq­da da fər­man ve­ril­miş­di, həm də bü­tün So­vet res­pub­li­ka­la­rı­na gön­də­ril­miş­di.

Be­lə mə­lum ol­du ki, bu fər­man­la­rın ic­ra olun­ma­sın­da  Alek­sandr Fa­de­ye­vin şai­rə kö­mə­yi olub.

O il­lər ra­dio­nun ədə­biy­yat şöbəsi­nin mü­di­ri  Ra­uf İs­ma­yı­lov Vur­ğu­nun ölü­mün­dən son­ra da­nı­şır­dı: ra­dio­ya xə­bər ve­ril­miş­di ki, Vur­ğun mik­ra­fo­na bu­ra­xıl­ma­sın. “Yu­xa­rı­nın” bu əm­rin­dən xə­bər­siz Vur­ğun  bir gün tə­zə şe­ir­lə­ri ilə ra­dio­ya gəl­di. Şai­ri gö­rən­də ra­dio əmək­daş­la­rı­nın, ən çox da mə­nim qa­nım qu­ru­du.

Şai­rə nə de­yəy­di­m? Yu­xa­rı­nın giz­li əmr­lə­ri­ni sahi­bi­nə çat­dır­ma­ğın nə de­mək ol­du­ğu­nu, nə ilə nə­ti­cə­lə­nə bi­lə­cə­yi­ni ha­mı­nız yax­şı bi­lir­si­niz. Şa­ir tə­zə şe­ir­lə­ri­ni oxu­du. Vur­ğu­nun şe­ir­lə­ri ne­cə olar­dı. Çox gö­zəl, ürək tit­rə­dən. Bir müd­dət hər iki­miz sus­duq. O mə­nə diq­qət­lə bax­dı, bu sus­ma­ğın nə de­mək ol­du­ğu­nu san­ki sez­miş­di. Kor-peş­man ba­şı­mı aşa­ğı di­kib de­dim:

-Bəl­kə baş­qa şe­ir­lər gə­ti­rə­si­ni­z?- Vur­ğu­nun rən­gi qa­ral­dı. Dər­hal işi ba­şa düş­dü, bir söz de­mə­dən şe­ir­lə­ri­ni gö­tü­rüb get­di.

Sə­məd Vur­ğun ağ­lı­nın, is­te­da­dı­nın, cə­sa­rə­ti­nin, güc­lü mən­ti­qi­nin qüv­və­si ilə üzü­nə oxu­nan ölüm-di­rim hökm­lə­ri­ni ləğv et­dir­mə­si şai­rə el ara­sın­da  ye­ni şöh­rət  və el mə­həb­bə­ti bəxş edir­di.

Bu­nu da eşit­mi­şəm ki, məş­hur Ta­tar şai­ri Mu­sa Cə­lil al­manlara əsir düş­dü­yü  za­man­lar­da cəb­hə­də onun sat­qın ol­ma­sı ba­rə­də uy­dur­ma­lar da­nı­şı­lır­dı.

Odur ki, mər­kəz­dən Ta­tar xal­qı­na xalq de­mə­yi qa­da­ğan et­miş­di­lər.

   Mu­sa Cə­li­lə isə Al­ma­ni­ya­da “Ma­but” zin­da­nın­da ölüm kə­sil­miş­di. Şa­ir bu iş­gən­cə, ölüm təh­lü­kə­si qar­şı­sın­da əyil­mə­miş, məş­hur “Ma­but zin­danln­da” ad­lı şe­ir­lə­ri­ni kib­rit qu­tu­su boy­da ka­ğız­la­ra ya­zıb özü ilə bir ka­me­ra­da ya­tan azad olun­muş bir rus hərb­çi­si­nə ve­rib xa­hiş et­miş­di ki, onu öz xal­qı­na çat­dır­maq üçün Ta­ta­rıs­tan Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nə ver­sin. Şai­rin eti­bar et­di­yi o hərb­çi öz və­di­nə sa­diq çı­xıb əma­nə­ti Ta­ta­rıs­tan Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nə ver­miş­di.

   Şe­ir­lə­rin nəş­ri  bö­yük mü­qa­vi­mə­tə rast gəl­di. Bu­nu eşi­dən Vur­ğun o şe­ir­lə­ri gö­tü­rüb Mosk­va­ya gəl­di, Fa­de­ye­vin kö­mə­yi ilə  onu rus di­li­nə çe­virt­di­rib Mosk­va­da nəşr et­dir­di və bu­nun­la bir mil­lə­tin hü­qu­qu­nu bər­pa et­di. Son­ra Vur­ğun Tat­arıs­ta­na ge­dib ora­da bir hö­ku­mət təd­bi­ri ilə ça­ğı­rıl­mış bö­yük, si­ya­si bir məc­lis­də ilk də­fə Bö­yük Ta­tar xal­qı sö­zü­nü iş­lə­dən­də de­yir­lər, və­zi­fə sa­hib­lə­ri tir-tir əsir­lər­miş.

   Çöl­dən bi­na­nı əha­tə edən ca­maa­tın al­qış səs­lə­ri­nin sə­da­sı sa­lo­nu tit­rə­dir­miş. Ta­tar xal­qı­nın alın­mış mil­li hü­qu­qu be­lə bər­pa olun­du.

   Vur­ğu­nun bu qey­rə­ti, bu cü­rə­ti bir əf­sa­nə ki­mi uzun müd­dət ta­tar xal­qı ara­sın­da da­nı­şıl­dı. Bu­nu Daş­kənd­də rast gəl­di­yim ta­tar şa­ir­lə­rin­dən eşit­mi­şəm.

   Sta­li­nin vax­tın­da hü­qu­qu alın­mış  bir in­sa­nın, bir xal­qın adı­nı, hü­qu­qu­nu özü­nə qay­tar­maq  cəh­di, cəhd edən­dən bö­yük cə­sa­rət və ki­şi­lik tə­ləb edir­di. Hə­lə lap gənc yaş­la­rın­dan  Vur­ğu­na xas olan bu si­fət­lər ona xalq mə­həb­bə­ti, dün­ya mə­həb­bə­ti qa­zan­dır­mış­dı.

   Bu da mə­lum­dur ki, Mu­sa Cə­li­lin “Ma­but zin­da­nın­da” ad­lı şe­ir­lə­ri­ni öz di­li­mi­zə çe­vir­mək­də də Vur­ğun bö­yük müqa­vi­mət­lə­rə rast gəl­di.

   Vur­ğu­nun və o dövr­də ya­şa­yıb-ya­ra­dan şa­ir­lə­rin ço­xu­nun hə­ya­tı be­lə ol­muş­dur: xalq­dan son­suz mə­həb­bət, hör­mət, “yu­xa­rı­dan” son­suz möh­nət, iz­ti­rab.

 

 

AB­DUL­LA ŞA­İQ

 

Mən, o nə­cib, o hə­ya­lı, o mö­tə­bər ya­zı­çı­nı çox son­ra­lar gör­dü­yüm ya­dı­ma gə­lir. La­kin bü­tün uşaq­lı­ğım  onun şe­ir­lə­ri  ilə, nəğ­mə­lə­ri ilə ke­çib. O, Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na çox tez- tez gə­lər­di. Özü haq­qın­da heç nə tə­ləb et­məz­di. De­ka­da­la­ra, ya­zı­çı­lar qu­rul­ta­yı­na, bi­zim­lə Mosk­va­ya, baş­qa  şə­hər­lə­rə get­di­yi ya­dım­da de­yil. La­kin bəd­xah in­san­la­rın nə­fə­si bu mə­lək xil­qət­li, xe­yir­xah in­sa­na da mə­nə­vi iz­ti­rab ver­mək­dən çə­kin­mə­miş­di.

   Ab­dul­la  Şai­qi, gün ha­ra­dan doğ­muş­du­sa Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Ali So­ve­ti­nə de­pu­tat seç­miş­di­lər. Bun­dan çox əv­vəl­lər ona köh­nə zi­ya­lı­la­rın nü­ma­yən­də­si ki­mi so­yuq ya­na­şır­dı­lar.

   Gö­rü­nür Ab­dul­la Şai­qə hö­ku­mə­tin mü­na­si­bə­ti­nin be­lə müs­bət cə­hə­tə də­yiş­mə­si ki­mi isə na­ra­hat edir, ki­min isə xır­da tə­biə­ti bu­na döz­mür­dü. Be­lə da­nı­şır­lar: Ab­dul­la Şai­qin Hü­seyn Ca­vid­lə ya­xın dost ol­du­ğu­nu bi­lən xə­bis­lər­dən bi­ri onu bu dost­luq­la vur­maq is­tə­yir. O za­man Ca­vid Si­bir­də sür­gün­də idi. Ab­dul­la Şai­qə zəng edib de­yir­lər: Ca­vid Bi­lə­cə­ri­yə gə­ti­ri­lib, qa­tar­da sə­ni göz­lə­yir. Ha­ra­ya apa­rı­la­ca­ğı mə­lum de­yil.

   Öm­rün­də ya­lan da­nış­ma­mış, xə­bis­lik his­sin­dən uzaq bu mə­lək xi­lqət­li  in­san pal-pal­tar, ye­mək, pul gö­tü­rüb hə­min sa­at­da Bi­lə­cə­ri­yə ge­dir. Pus­qu­da du­ran­lar onu qar­şı­la­yıb, nə üçün gəl­di­yi­ni so­ru­şur­lar. Şa­iq əh­va­la­tı da­nı­şır, bu­ra­da həm onun sə­si­ni ya­zır­lar, həm də şək­li­ni çə­kib “yu­xa­rı­ya” gön­də­rir­lər. Bir də eşit­dik ki, Ab­dul­la Şai­qi de­pu­tat­lıq­dan ge­ri ça­ğı­rıb­lar, xoş bir tə­sa­düf ucun­dan onu tu­tub sür­gün et­mə­yib­lər. Dövr be­lə, in­san­lar da elə idi. Hər is­te­da­dın ar­xa­sın­da bir is­te­dad­sız pa­xıl, bəd­xah var­dı.

   Ab­dul­la Şai­qin mə­nim in­ki­şa­fım­da kim ol­du­ğu haq­da­kı xa­ti­rə­ni bu­ra­ya əla­və edi­rəm.

    Tə­bi­ət bi­zə nə ver­miş­sə də ha­mı­sı­nı bir- bir ge­ri alır. Yal­nız uşaq­lıq xa­ti­rə­lə­ri­mi­zi zeh­ni­miz­dən sil­mə­yə onun qüd­rə­ti çat­ma­yır.

   Bö­yük mü­əl­li­mi­miz, us­ta­dı­mız Ab­dul­la Şai­qin poe­zi­ya­sı mə­nim uşaq­lıq xa­ti­rə­lə­ri­min, bəl­kə də tər­cü­me­yi-ha­lı­mın elə tə­miz, elə hə­zin, elə köv­rək bir his­sə­si­dir ki, il­lər keç­dik­cə bu poe­zi­ya fik­rim­də, duy­ğu­la­rım­da da­ha da mü­qəd­dəs­lə­şir.

   Di­var so­ba­sın­da ya­nan odun­la­rın ça­tır­tı­sı su­sub, qı­zıl kö­zün üs­tü­nü ağ kül tə­bə­qə­si ör­tə­nə qə­dər şe­ir­lə­rin oxu­nu­şu da­vam edər­di.

   Ba­ba­mın gö­zəl sə­si var­dı, gözəl ha­fi­zə­si və şei­rə alu­də­li­yi var­dı.

   Ab­dul­la Şai­qin “Dağ­lar sul­ta­nı” şei­ri oxu­nan­da ha­mı­mız can­la­nar­dıq, xü­su­si­lə uzaq sə­fər­lər­də çay­lı, şə­la­lə­li, me­şə­li, çə­mən­li, uçu­rum­lu dağ yol­la­rın­da öm­rü at üs­tün­də keç­miş ba­bam o şei­ri dö­nə-dö­nə oxu­yar, oxut­du­rar, son­ra onun söz­lə­ri­ni hə­zin, tə­sir­li bir səs­lə züm­zü­mə edər­di. Ev­də beş uşaq, ha­mı­mız su­sar, bu səs­lə əf­sun­la­nar­dıq. Mən is­ti so­ba­nın ya­nın­da taxt üs­tün­də otur­muş ana­mın qo­lu­nun al­tı­na gi­rib, ba­ba­mın züm­zü­mə­si­ni din­lə­mə­yi çox se­vər­dim.

   Ye­nə də nə za­man Ab­dul­la Şai­qin əsər­lə­ri­ni və­rəq­lə­yi­rəm, bu­ra­da  şe­ir­lə­rin hə­rə­si mə­nim fik­ri­mi sehr­li bir alə­mə ca­vab apa­rır. “Ala–bu­la boz ke­çi” şei­ri oxu­duq­dan son­ra gör­dü­yüm yu­xu­nun tə­si­ri hə­lə də mə­nim­lə ya­şa­yır.

   Biz ya­tan otaq­da as­ma çı­raq ya­nır­dı. Ge­cə­lər nə­nəm və ba­bam öz otaq­la­rı­na ge­dər, anam da lam­pa­nın pil­tə­si­ni aşa­ğı çəkər, an­caq sön­dür­məz­di. Ota­ğı zə­if bir işıq işıq­lan­dı­rar, elə bil di­var­lar­da köl­gə­lər tit­rə­şər­di.

   Be­lə ge­cə­lə­rin bi­rin­də mən “Ala-bu­la boz ke­çi” ni və boz qur­du yu­xum­da gör­düm. Ke­çi evi­mi­zin üs­tün­də­ki hün­dür qa­ya­lı dağ­da qa­ya­la­ra dır­ma­şıb ora­da ça­lar­lar ara­sın­da bi­tən sa­rı yem­lik çi­çək­lə­ri­ni, qır­çın­la­rın­dan şeh da­man qa­ya ot­la­rı­nı ye­yir, mən də tə­zə­cə açı­lan la­lə gül­lə­ri­ni də­rib dəs­tə bağ­la­yır­dım. Aşa­ğı­da Dam­cı­lı bu­la­ğın su­yu qa­ya ot­la­rı­nı yu­ya-yu­ya şır- şır axır, yu­xa­rı­da ayaq­la­rı xı­na­lı kək­lik­lər, tu­rac­lar öz ba­har nəğ­mə­lə­ri­ni oxu­yur­du­lar. Bir­dən di­şlə­ri iti, cay­naq­la­rı siv­ri, uzun, göz­lə­ri od sa­çan boz qurd çıx­dı. O iki aya­ğı üs­tə du­rub ke­çi­yə bax­dı və hey­bət­li bir səs­lə ula­dı. Tu­rac­lar uçub get­di­lər. Ke­çi qaç­maq is­tə­di, yol tap­ma­yıb qa­ya aşa­ğı yu­var­lan­dı. Bu­ra­da qə­ri­bə bir ha­di­sə baş ver­di: da­ğın ətə­yin­də bir­dən çox­lu bə­növ­şə gü­lü açıl­dı, on­lar bir­lə­şib çə­ti­rə dön­dü və ke­çi bu çə­ti­rin içi­nə düş­dü.

  Mən yu­xu­dan ayıl­dım. Bü­tün bə­də­nim tit­rə­yir­di. ət­ra­fı­ma bax­dım, an­caq nə boz qurd var­dı, nə ke­çi, nə də tu­rac­lar. Zə­if işıq ana­mın üzü­nə düş­müş­dü, onun üzü elə sa­kit, elə nu­ra­ni idi ki, mən bun­dan ürək­lən­dim, ana­mın qoy­nu­na sı­ğın­dım. O, yu­xu­lu-yu­xu­lu mə­ni qu­caq­la­dı. Mə­nə elə gəl­di ki, dün­ya­da ana­mın qol­la­rı­nın ara­sın­dan is­ti bir yer, onun nə­fə­sin­dən ətir­li çi­çək, on­dan güc­lü məx­luq yox­dur.

   İn­di mən bu şe­ir­lə­ri  nə vaxt oxu­yu­rum­sa zə­if çı­raq işı­ğın­da gör­dü­yüm o nu­ra­ni si­ma­nı, o is­ti nə­fə­si, bir söz­lə hə­zin, şəf­qət­li  ana­mı, o yem­lik­li qa­ya­la­rı, nəğ­mə­li tu­rac­la­rı, o yer­lə­ri, o gün­lə­ri, uşaq­lıq dün­ya­sı­nı xa­tır­la­yı­ram.

   Mü­qəd­dəs mə­hə­bbə­tin çeş­mə­sin­dən göz yaş­la­rım çağ­la­yır. Elə bil ra­hi­yə sa­çan ya­ğış­lar­dan son­ra bu­lud­lar da­ğı­lır, göy üzü işıq­la­nır, göy qur­şa­ğı­nın yed­di rən­gi mə­nim xə­yal­la­rı­mı yed­di rən­gə bo­ya­yır…

   İn­san­la­rın xa­ti­rə­lə­rin­də ya­şa­yan mə­həb­bə­tə eşq ol­sun!

 

Ay pi­pi­yi qan xo­ruz,

Göz­lə­ri mər­can xo­ruz!

Sən nə tez­dən du­rub­san,

Qış­qı­rıb ban­la­yır­sa­n?

 

Bu şei­ri oxu­yan­da xə­ya­lım ye­nə o il­lə­rin uzaq yol­la­rın­dan ge­ri qa­yı­dır. Qa­pı­mız­da­kı - qış­da bu­daq­la­rın­da buz sa­çaq­la­rı, yaz­da ağ çi­çək sal­xım­la­rı, üs­tün­də bal arı­la­rı uçu­şan aka­si­ya ağa­cı ya­dı­ma gə­lir.

   Onun ən hün­dür bir bu­da­ğın­da qa­nad­la­rı­nı çır­pıb, ban­la­yan, tük­lə­ri qı­zıl, pi­pi­yi qan xo­ru­zu­mu­zu xa­tır­la­yı­ram. Ana­mın mü­la­yim sə­si­ni eşi­di­rəm. o, bi­zi hə­mi­şə lay­la ki­mi bir züm­zü­mə ilə oya­dar­dı. Biz du­rub ba­cım­la  və bi­zim­lə bir yaş­da olan da­yım­la  lü­lə­yin­dən buz sır­sı­la­rı sal­la­nan  çəl­lə­yin so­yuq su­yun­da əl-üzü­mü­zü yu­yar­dıq. Son­ra is­ti otaq­da tə­zə dəm­lən­miş ağ sa­mo­va­rın ça­yın­dan içib mək­tə­bə ha­zır­la­şar­dıq.

   Qı­zıl xo­ruz qa­nad­la­rı­nı çır­pıb ağac­dan dü­şər, çil fə­rə­lə­ri, yaz­da cü­cə­li to­yuq­la­rı ba­şına yı­ğıb, san­ki bi­zi yo­la sal­ma­ğa ha­zı­ra­şar­dı. 

   Ab­dul­la Şai­qin “İki qır­lan­ğıc” şei­ri də unu­dul­maz xa­ti­rə­lə­rim­lə bağ­lı­dır. Bu xa­ti­rə­lə­rin ar­xa­sın­da elə əl­van löv­hə­lər var ki, mən on­la­rı təs­vir et­mək­də aci­zəm. Yal­nız bu­nu de­yə bi­lə­rəm ki, qa­ranquş­lar gə­lən­də mən ye­nə də qır­mı­zı ki­rə­mid­li da­mın­da qa­ran­quş­lar yu­va qu­ran ba­ba evi­ni, ba­dam çi­çək­li bağ­la­rı­mı­zı gö­rən ki­mi qa­ran­quş­la­ra üz tu­tub:

 

Çox uzun sür­dü ay­rı­lıq bu sə­fər,

Və­tə­nim­dən gə­tir­mi­sən nə xə­bə­r?

 

-de­yən həs­sas, və­tən mə­həb­bət­li şai­rin şəf­qət­li sə­si­ni eşi­di­rəm.

    Sə­fər­lə­rim za­ma­nı nə za­man yol­lar­da dov­şan gör­səm kənd mək­tə­bi­mi­zi, iki kən­din ara­sın­da­kı dü­zə­nə sə­pil­miş qar çi­çək­lə­ri­ni, ora­da biz­dən hür­küb qa­çan dov­şan­la­rı xa­tır­la­yı­ram. Fik­rim o qar çi­çək­li, yov­şan­lı düz­lə­rə uçur.

 

Dov­şan, dov­şan, a dov­şan,

Qaç­ma, da­yan, a dov­şan!

Qaç­ma sə­ni se­vən­dən,

Can ki­mi bəs­lə­yən­dən!

Bu şei­ri oxu­ya- oxu­ya bo­za­yın gah yaz gü­nə­şi­lə qı­za­ran, gah qış bu­lu­duy­la bo­za­ran göy­lə­ri al­tın­da çiy­ni­miz­də “Tif­lis şə­hə­rin­dən alın­mış” qəh­və­yi mək­təb çan­ta­mız üzü gü­nə­şə qa­çış­dı­ğı­mız gün­lər nə gün­­lər­­di­­?!

   Hə­lə Şai­qin ro­man­ti­ka­sı! Ba­har ya­ğış­la­rı ot­la­rı, çi­çək­lə­ri toz­dan, tor­paq­dan yu­yub-tə­miz­lə­di­yi ki­mi, o ro­man­ti­ka da bi­zim duy­ğu­la­rı­mızı işıq­lan­dı­rır.

  Əsər var də­fə­lər­lə oxu­yur­san ya­dın­da bir şey qal­mır. Xalq de­miş­kən, nə yan­dı­rır, nə don­du­rur.

   A.Şai­qin əsər­lə­ri isə il­lə­rin tu­fan­lı gün­lə­rin­dən ke­çib, mə­nim də qəl­bim­də hə­lə də o ilk tə­si­ri­lə ya­şa­yır.

   Eşq ol­sun xa­ti­rə­lər­də ya­şa­yan poe­zi­ya­ya!

 

Ey bu­la­nıq Kür, də­rə, səh­ra, çə­mən,

Bu gö­rü­nən sən­mi­sən ah, ey Və­tə­n?

Kön­lüm açıl­dı ye­nə gör­düm sə­ni,

Ey ulu əc­da­dı­mı­zın məd­fə­ni!

 

Mən bu­ra­da ulu əc­da­dı­mı­zın mü­qəd­dəs  məd­fə­ni olan tor­pa­ğın üzü üs­tə dü­şüb on­la­rın il­lə­rin, əsr­lə­rin ar­xa­sın­da gə­lən səs­lə­ri­ni din­lə­yi­rəm. Tor­paq mə­nim üçün da­ha mü­qəd­dəs­lə­şir. Mə­nə se­hir­li bir qüv­və gə­lir, elə bir qüv­və ki, mən qüd­rə­ti ilə ye­nil­məz olu­ram, od­lar­dan ke­çib bu əc­da­dı­mın məd­fə­ni olan tor­pa­ğı qo­ru­ma­ğa qa­dir ola bi­li­rəm.

   İn­san­la­rın qəl­bi­nə poe­zi­ya gü­nə­şi­nin işı­ğı­nı sa­lan sə­nət­ka­ra eşq ol­sun!!!

 

SÜ­LEY­MAN RÜS­TƏM

 

   Sü­ley­man Rüs­təm Pro­le­tar Yazl­çı­lar Cə­miy­yə­tin­də mə­nim ilk ta­nı­dı­ğım, ilk inan­dı­ğım, hə­ya­ta ye­ni qə­dəm qo­yan, söz söy­lə­mək­dən uta­nan, “ba­şı ­pa­paq­lı­lar­dan” qor­xan bir qı­za na­mus­lu qar­daş mü­na­si­bə­ti gös­tə­rən bir gənc ki­mi ya­dım­da qa­lıb.

   O za­man Sü­ley­man Rüs­təm Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­tin­də əsas si­ma­lar­dan bi­ri idi. Tut­du­ğu və­zi­fə ya­dım­da de­yil. O, tə­biə­ti eti­ba­ri­lə çox coş­ğun, qay­nar, ina­mın­da sar­sıl­maz bir şa­ir idi.

  Bu sar­sıl­maz ina­mı in­di ona nöq­san tu­tan ol­sa da, mən­cə in­san bir şe­yə inan­ma­lı­dır, onun ina­mı, məs­lə­ki ol­ma­lı­dır. Bu inam şöh­rə­ti xa­ti­ri­nə olan ya­lan­çı inam de­yil­di.

   Sü­ley­man Rüs­təm də­mir­çi oğ­lu idi. Odur ki sin­fi möv­qe­yi­nə gö­rə “Dün­ya pro­le­tar­la­rı, bir­lə­şin” de­yən hö­ku­mə­tə inam gə­tir­miş­di.

   Sü­ley­man Rüs­tə­min bu ina­mı bü­tün pro­le­tar sin­fi­nin, ata­sı ki­mi çö­rə­yi­ni od­dan çı­xar­dan fəh­lə­nin hə­ya­ta ina­mı idi.

   An­caq öm­rü­nün son il­lə­rin­də, xal­qı­mı­zın çə­tin gün­lə­rin­də, bu haq­da inam­la, “mər­kə­zə” yaz­dı­ğı say­sız-he­sab­sız ka­ğız­la­rın ca­va­bı­nı al­ma­yan­da  onun inan­dı­ğı par­ti­ya  xal­qı­na qə­nim kə­si­lib, onu tək­lə­di­yi gün­lər  Sü­ley­man Rüs­təm öz ina­mı­nın sar­sıl­dı­ğı­nı hiss et­di, bir­dən qo­cal­dı.

    O xal­qı­nın oğ­luy­du, ru­hən, qəl­bən xal­qı­na qa­yıt­dı. Mən bu­nu onun­la ara­bir et­di­yim söh­bət­lər za­ma­nı yə­qin et­dim. Bu­nu onun “Təb­riz  şe­ir­lə­ri” ndə də hiss et­dim.

   Bu­nu da de­yim ki, Sü­ley­man Rüs­tə­min ina­mı onu heç  vaxt xal­qın­dan ayır­ma­mış­dı, o bu qu­ru­lu­şun xal­qı­na səa­dət gə­ti­rə­cə­yi­nə ina­nır­dı. O za­man çox­la­rı bu­na ina­nır­dı.

   Təb­li­ğat güc­lü, in­san­lar inam­lı ol­duq­la­rı üçün ço­xu inan­dı, ço­xu da təb­li­ğa­ta  uy­ma­yıb sis­te­mə əks get­di­yi üçün məhv edil­di.

   Sü­ley­man Rüs­tə­min od­lu, alov­lu, və­tən­pər­vər “Təb­riz  şe­ir­lə­ri”, onun ürə­yi­nin qa­nı ilə ya­zıl­mış mis­ra­lar bu de­dik­lə­ri­mi təs­diq et­mə­yə ki­fa­yət­dir.

 

 

Mİ­KA­YIL MÜŞ­VİQ

 

Mən or­ta mək­tə­bi bi­ti­rib 1928-ci il­də Azər­bay­can Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nə ilk qə­dəm qo­yan­da, Müş­fiq mə­ni san­ki uzaq sə­fər­dən qa­yı­dan ki­çik ba­cı­sı­nı  bö­yük qar­daş ki­mi meh­ri­ban qar­şı­la­dı.

O, çox sa­də, sə­mi­mi, saf xil­qət­li bir gənc idi. İn­san tə­biə­tin­də saf­lıq (ata­lar bu­na qey­rət de­yib­lər) özü də is­te­dad, gö­zəl­lik, qəh­rə­man­lıq duy­ğu­la­rı ki­mi tə­biə­tin bəx­şe­yi­şi­dir. Tə­biə­t bu mə­nə­vi bül­lur­lu­ğu Müş­fi­qə bəxş et­miş­di. Be­lə in­san­la­rın eh­ti­ra­mı da, kö­mə­yi də hamıya tə­man­na­sız olur.

"Bi­zim sə­si­miz" ad­lı ilk şe­ir­lər ki­ta­bım 1934- cü il­də Azər­nəşr­də çap olun­du. Bu ki­ta­bın re­dak­to­ru Müş­fiq idi. Ki­ta­b­da­kı ilk şei­rin adı " Qa­dın" dır. Bu şei­ri on­bir­lik­də yaz­mış­dım. Həm də qa­fi­yə­lə­ri qo­şa idi. Müş­fiq sət­rin bi­ri­ni sax­la­yıb, ikin­ci sət­ri qı­sa ver­mə­yi mə­nə məs­lə­hət gör­dü. De­di ki, şe­ir be­lə rə­van oxu­nar. Mən onun məs­lə­hə­ti­lə ra­zı­laş­dım. Müş­fiq sət­ri bö­lər­kən nə­yi atıb nə sax­la­dı­ğı­nı, nə­yi əla­və et­di­yi­ni he­yif ki, in­di tə­yin edə bil­mi­rəm.

İn­di hə­min ki­tab­da onun dü­zə­liş­lə­ri­ni, üs­lu­bu­nu da tə­yin et­mək­də çə­tin­lik çə­ki­rəm. Ara­dan uzun vaxt ke­çib. La­kin ümid edi­rəm ki, mən bu şe­ir­lə­rin qə­zet və jur­nal­lar­da çap olun­muş ilk nüs­xə­si­ni əl­də edən­də oxu­cu­ya bu haq­da düz­gün mə­lu­mat ver­mə­yə mü­vəf­fəq ola bi­lə­rəm. Bu­na mə­nim özü­mün də mə­nə­vi eh­ti­ya­cım, ma­ra­ğım var.

1937- ci il­də Müş­fiq mə­nim "İlk ba­har" ad­lı şe­ir­lər ki­ta­bı­mı re­dak­tə et­di...

O çox həs­sas idi. Ba­har bu­lu­du ki­mi tez do­lar, şim­şək ki­mi ça­xar­dı: ya­ğış­dan son­ra gö­yü işıq­lı, çi­çək­lə­ri əl­van, gü­nəş, gü­nəş işı­ğın­da par­la­yan tə­biə­tə ox­şa­yar­dı.

Müş­fiq ro­man­tik duy­ğu­lar­la qa­nad­la­nan coş­ğun şa­ir idi. Ro­man­tik hiss­lər şə­la­lə­yə ox­şa­yır: o, yo­lun­da xır­da hər nə var­sa yu­yub apa­rır, öz nəğ­mələ­ri ilə çağ­la­yır.

Müş­fiq xalq, Və­tən eş­qin­də də, ailə mə­həb­bə­tin­də də,dost­luq­da da saf və sə­da­qət­li idi.

1935- ci il­də Tbi­li­si, Po­ti və Ba­tu­mi­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı de­ka­da­sı baş­lan­dı. Müş­fiq də bu de­kadada iş­ti­rak edir­di. Hər çı­xı­şın­da din­lə­yi­ci­lər onu gu­rul­tu­lu al­qış­lar­la  qar­şı­la­yır­dı.   

Bir də­fə Tbi­li­si­də Gür­cüs­tan Ya­zı­çı­lar Evin­də  sə­hər ye­mə­yi­nə yı­ğış­mış­dıq. Gür­cü ya­zı­çı­la­rın­dan bi­ri Xəy­ya­mın rü­bai­lə­ri­ni rus di­lin­də oxu­ma­ğa baş­la­dı. Müş­fi­qin qaş­la­rı ça­tıl­dı, dər­hal hə­min rü­bai­lə­ri ey­ni­lə fars, ya­xud Azər­bay­can di­lin­də­mi , bu ya­dım­da de­yil, əz­bər­dən oxu­du. Ha­mı onun is­te­da­dı­nı al­qış­la­dı.

Mi­ka­yıl Müş­fiq az ya­şa­dı. La­kin bu az müd­dət­də çox iş gör­dü.  O öz öl­məz əsər­lə­ri­lə bə­ra­bər dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın in­ci­lə­ri­ni də doğ­ma di­li­mi­zə çe­vir­mə­yə ma­cal tap­dı. Yu­xu­suz ge­cə­lə­rin , gər­gin əmə­yin he­sa­bı­na  çox sev­di­yi xal­qı­na it­məz, bat­maz, qəs­bo­lun­maz bir sər­vət bəxş et­di, on­dan işıq­lı xa­ti­rə­lər qal­dı.                              

Müş­fiq öm­rü gül öm­rü ki­mi az ol­du. “Gül öm­rü” mən­sur, şei­rin mü­əl­li­fi Gül­hü­seyn  Hü­sey­noğ­lu­nun de­di­yi ki­mi, az ol­du, am­ma nə­cib ol­du, tə­miz ol­du.

 

 

MEH­Dİ HÜ­SEYN

 

Tə­zə­pir məs­ci­di­nin yu­xa­rı his­sə­sin­də “Ka­me­nis­ti” ad­lı kü­çə­də iki otaq tut­muş­duq… Bi­rin­də xa­lam öz əri pe­do­qoq Se­yi­dov­la uşaq­la­rı ilə ya­şa­yır­dı­lar, on­lar­la bi­ti­şik otaq­da mən ya­şa­yır­dım. Əh­məd mü­əl­li­min ya­xın dos­tu məş­hur pe­do­qoq Əli Hü­sey­no­vun oğ­lu Meh­di Hü­seyn Qa­zax se­mi­na­ri­ya­sı­nı qur­ta­rıb Ba­kı­ya gəl­mi­ş­di. O, Ba­kı­da heç kə­si ta­nı­ma­dı­ğı üçün  bir ne­çə gün Əh­məd Se­yi­do­vun  evin­də ya­şa­dı.

Bu təx­mi­nən 28-ci il idi. O Ba­kı də­mir yol mək­tə­bin­də dərs de­yir­di. Azər­bay­can Pro­le­tar cə­miy­yə­ti­nə də tez-tez gə­lir­di. O, Se­yi­do­vun evin­də olan Maa­rif mə­də­niy­yət və baş­qa ədə­bi jur­nal­la­rın il­kin nöm­rə­lə­ri­ni yı­ğıb sa­at­lar­la ora­da­kı ədə­bi mə­qa­lə­lə­ri, tən­qid­lə­ri, he­ka­yə­lə­ri, şe­ir­lə­ri oxu­yur, kons­pekt­ləş­di­rir­di. Çox az za­man için­də o Ya­zı­çı­lar cə­miy­yə­tin­də əsas si­ma­lar­dan bi­ri ki­mi ta­nın­dı. O bu möv­qe­yi zid­diy­yət­li ədə­bi məc­lis­lər­də olan də­rin  məz­mun­lu çı­xış­la­rı və heç kə­sin gü­zəşt­siz ya­zıl­mış ədə­bi mə­qa­lə­lə­ri ilə qa­zan­dı. Tez­lik­lə nəşr iş­lə­ri ona tap­şı­rıl­dı.

Meh­di Hü­seyn­lə az ta­nış­lı­ğı­mız  vax­tın­da mə­nim ya­dım­da  o hə­mi­şə ba­şı qə­zet­lə­rin, jur­nal­la­rın, tə­zə nəşr olun­muş ta­ri­xi, ədə­bi ki­tab­la­rın üzə­ri­nə əyil­miş gə­lir. O il­lər­də oxu­cu­la­rın çox sev­dik­lə­ri A.Fa­de­ye­vin “Ta­rı­mar”, Lev Tols­to­yun “Ha­cı Mu­rad”, “Qaf­qaz əsiri”, “Ailə səa­də­ti”, Tur­ge­ne­vin “Ərə­fə”, “Ata­lar və oğul­lar” və adı­nı unut­du­ğum başqa əsər­lə­ri  Meh­di Hü­sey­nin  sto­lüs­tü ki­tab­la­rı idi. Bun­dan baş­qa Mark­sın “ Ka­pi­tal”, Ma­ka­ren­ko­nun “Pe­da­qo­ji poe­ma” əsə­ri də onun çox oxu­du­ğu əsər­lər­dən idi.

Gənc­lə­ri ma­raq­lan­dı­ran gəz­mək, vaxt ke­çir­mək, ax­şam gə­zin­ti­lə­ri­nə çıx­maq on­dan­ çox uzaq idi.

Meh­di Hü­seyn mə­nim nə­zə­rim­də oke­an­da in­ci ax­ta­ran­la­ra ox­şa­yır­dı. O heç vaxt heç kə­sin qar­şı­sın­da sö­zü­nü ud­maz, hə­qi­qə­ti de­mək­dən çə­kin­məz­di. Ona ədə­biy­ya­tın ke­şik­çi­si  de­mək da­ha doğ­ru olar­dı. Xa­siy­yə­ti qa­pa­lı, az da­nı­şan, çox iş­lə­yən və çox əsə­bi idi. Bun­la­ra bax­ma­ya­raq bu fə­dai­lə­rin öz­lə­ri­nin də unut­qanlıq­la­rı, haq­sız mü­na­si­bət­lə­ri var­dı. Ədə­biy­ya­tı­mı­zın, di­li­mi­zin saf­lı­ğı uğ­run­da ge­dən mü­ba­ri­zə­də fə­da­kar­lıq gös­tə­rən bu əsil ki­şi­lə­rə al­lah  rəh­mət elə­sin.

 

 

YU­SİF VƏ­ZİR ÇƏ­MƏ­NZƏ­MİN­Lİ

 

O dövr­də ta­nı­dı­ğım ya­zı­çı­lar haq­qın­da ye­ri gəl­dik­də da­nış­maq  nə qə­dər  çə­tin­dir­sə, da­nış­ma­maq da­ha çə­tin­dir.

Çə­tin­dir ona gö­rə ki, mən on­la­rı ta­nı­dı­ğım il­lər on­lar us­tad, mən şa­gird sə­viy­yə­sin­də idim.

   Şa­gird us­tad haq­qın­da nə da­nı­şa bi­lər­sə, in­di mən bu us­tad ya­zı­çı Çə­mən­zə­mən­li haq­qın­da elə­cə da­nı­şa bi­lə­rəm.

   Ba­kı­da or­ta mək­tə­bi bi­tir­dik­dən son­ra ilk qə­dəm qoy­du­ğum Prolretar Ya­zı­çı­lar təş­ki­la­tı mə­nim üçün ədə­bi mək­təb ol­muş­dur. Mən bu ədə­bi mək­təb­də Haq­ver­di­yev  Sü­ley­man Sa­ni Axun­dov, Ab­dul­la Şa­iq, Se­yid Hü­seyn  və baş­qa­la­rı sı­ra­sın­da Çə­mən­zəmi­li­ni  də öz mü­əl­lim­lə­rim­dən bi­ri he­sab et­mi­şəm. Ara­dan il­lər ke­çib. İl­lər yad­da­şım­dan  çox şe­yi si­lib. An­caq bu mö­təbə­lər­dən xa­ti­rə qa­lan işıq­lı duy­ğu­la­rı qa­ralt­ma­ğa il­lə­rin qüd­rə­ti çat­ma­yıb.

   Bu duy­ğu­lar nə ilə bağ­lı­dı­r?

   İn­san dün­ya­ya gəl­di­yi ilk gün­dən son nə­fə­sə qə­dər in­san qay­ğı­sı­na, sə­mi­miy­yə­ti­nə, eh­ti­ra­mı­na, mə­həb­bə­ti­nə eh­ti­yac du­yub. Xü­su­si­lə gənc­lə­rin bu eh­ti­ram, sə­mi­miy­yət duy­ğu­su­na da­ha ­bö­yük eh­ti­ya­cı olub.

Mən o il­lər us­tad ya­zı­çı­lar və on­lar­dan bi­ri olan Çə­mən­zə­min­li ilə otu­rub-du­ra­caq yaş­da və sə­viy­yə­də de­yil­dim. La­kin on­la­rın ət­ra­fın­da çı­raq­dan işıq al­ma­ğa eh­ti­ya­cı olan gənc­lər­dən bi­ri idim. O müd­rik in­san­la­r gənc­li­yin bu mə­nə­vi eh­ti­ya­cı­nı duy­duq­la­rı  üçün on­la­ra qar­şı hə­mi­şə diq­qət­li idi­lər.

   Ya­dım­da­dır: 1936- 1937- ci il­də mən Azər­nəşr­də tər­cü­mə­çi iş­lə­yir­dim. Çə­mən­zə­min­li tez- tez nəş­riy­ya­ta gə­lər və mü­tər­cim­lər ota­ğı­na baş çə­kər­di. Əv­vəl­cə o bi­zi sa­lam­lar, ha­mı­mız­dan xoş si­fət­lə hal-əh­val so­ru­şar, son­ra otu­rar­dı. O otu­ran­da biz se­vi­nər­dik. Bi­lər­dik ki, o in­di Qa­ra­bağ xan­lı­ğın­dan, Mol­la Pə­nah Va­qif­dən, öz hə­yat mü­şa­hi­də­lə­rin­dən bi­zə ma­raq­lı əhvalatlar da­nı­şa­caq.

   O il­lər­də Çə­mən­zə­min­li Va­qif haq­qın­da ya­zır­dı. Biz söh­bət əs­na­sın­da onun ət­ra­fın­da sıx­la­şar­dıq. Qar­şı­mız­da otu­ran xoş­si­fət­li, həs­sas, diq­qət­li in­sa­nın ya­şı­nı, möv­qe­yi­ni unu­dar­dıq; bi­zə elə gə­lər­di ki, o da bi­zim həm­ya­şı­mız, doğ­ma­mız, dos­tu­muz­dur. Biz ürə­yi­mi­zin  ən giz­li söz­lə­ri­ni bu in­sa­na eti­bar edə bi­lə­rik.

   İn­sa­nın in­sa­na inam his­si be­lə ya­ra­nır, sı­naq­lar­dan isə ya sı­nır, ya da bər­ki­yir.

   Çə­mən­zə­min­li sö­zün əsl mə­na­sın­da zi­ya­lı ol­du­ğu üçün dik­baş de­yil­di, öz üs­tün­lü­yü­nü, bö­yük­lü­yü­nü ki­çik­lər qar­şı­sın­da nü­ma­yiş et­dir­məz­di. O heç vaxt göz­lə­məz­di ki, əv­vəl­cə biz ona sa­lam ve­rək, ya­xud "uşaq- mu­şa­ğın" ya­nın­dan ba­şı­nı sal­la­yıb öt­sün. O rast gəl­di­yi gən­cə əv­vəl­cə özü sa­lam ve­rər, onun ya­zıb-yarat­dı­ğı ilə ma­raq­la­nar, ha­lı-gü­zə­ra­nı haq­qın­da mə­lu­mat alar­dı.

   O dövr­də mən ta­nı­dı­ğım mö­tə­bər­lər və haq­qın­da da­nış­dı­ğım Çə­mən­zə­min­li ya­şımız­dan, və­zi­fə­miz­dən, ailə­miz­dən ası­lı ol­ma­ya­raq şəx­siy­yə­tə də­rin hör­mət bəs­lər­di­lər. Gənc­lə­rə bö­yük­lə­rin hör­mə­ti, sə­mi­miy­yə­ti-pöh­rə ağac­la­ra gü­nəş işı­ğı, su, ha­va ki­mi la­zım­dır.

Mən o dövr­də ta­nı­dı­ğım ya­zı­çı­la­rı və hör­mət­li ədib Çə­mən­zə­min­li­ni xa­tır­la­yan­da, şax­ta­lı qış gü­nü is­ti so­ba ya­nın­da otu­ran üşü­müş ada­mı­n əh­va­li- ru­hiy­yə­si­ni ya­şa­yı­ram. Məhz bu duy­ğu­nu il­lər mən­dən ala bil­mə­miş­dir.

On­lar bi­zim qəl­bi­miz­də ümid işı­ğı, inam duy­ğu­su, saf­lıq, xe­yir­xah­lıq, vü­qar, qey­rət duy­ğu­su aşı­la­yıb get­di­lər.

   Biz o döv­rün gənc­lə­ri öz us­tad­la­rı­mı­zı, yaş­lı ya­zı­çı­la­rı­mı­zı be­lə gö­zəl duy­ğu­lar­la xa­tır­la­yı­rıq.

 

 

MİR­ZƏ İB­RA­Hİ­MOV

 

     Od üs­tün­də ad­dım at­dıq,

                                                           Biz od üs­tün­də ya­rat­dıq.

.

Müa­sir­lə­rim­dən bi­ri də “ba­şı­bə­la­lı” Mir­zə mü­əl­lim ol­muş­dur. Ni­za­mi­nin 800 il­lik yu­bi­ley tən­tə­nə­si­nə ha­zır­lıq ge­dir­di. Mir­zə mü­əl­lim in­cə­sə­nət ida­rə­si­nin səd­ri idi. M.C. Ba­ğı­rov Ni­za­mi­yə həsr olu­na­caq  mu­zey­də işin ge­di­şi haq­da Mir­zə mü­əl­lim­dən so­ruş­du. Mir­zə mü­əl­lim tə­zə mu­ze­yin tez­lik­lə ti­ki­lib is­ti­fa­də­yə ve­ri­lə­cə­yi haq­da mə­lu­mat ver­di. Mu­ze­yin ha­ra­da ti­ki­lə­cə­yi­ni də de­di. Elə bil part­la­yış ol­du: Bağ­rov qış­qı­ra-qış­qı­ra , otaq­da gə­zi­nə- gə­zi­nə Mir­zə mü­əl­li­min ba­şı­na böh­tan­lar yağ­dı­rır, onu xalq işi­ni gö­zü gö­tür­mə­yən, bu­nun üçün də işi lən­gi­dən , bu işin ge­di­şi­ni poz­ma­ğa ma­raq­lı ka­pi­ta­list öl­kə­lə­ri­nə sa­tıl­mış si­ya­si düş­mən ad­lan­dır­dı, ağ­la­gəl­məz söz­lər­lə onu it­ti­ham et­di. (Qan­la­rı qu­ru­muş ya­zı­çı­lar ara­sın­da xı­sıl­tı ge­dir­di; yax­şı iş­lə­yib “ki­şi­ni”  yax­şı dol­du­rub­lar. Mir­zə­nin işi bit­di, heyf Mir­zə­dən). Mir­zə İb­ra­hi­mo­vu heç kəs du­rub mü­da­fiə edə bil­mə­di və edə də bil­məz­di. İc­las sa­lo­nun­dan çı­xan­da heç kəs ona ya­xın­la­şıb tə­səl­li ve­rə­cək bir söz  də de­yə bil­mə­di. Çün­ki, bu rəğ­bət his­si dər­hal yu­xa­rı ça­ta­caq , rəğ­bət gös­tə­rə­nin ba­şı bə­la­lar çə­kə­cək­di. Mir­zə mü­əl­li­mi dər­hal iş­dən çı­xart­dı­lar. Bir müd­dət iş­siz qal­dı. Onun sür­gün olun­maq eh­ti­ma­lı da var­dı, ailə bir müd­dət bu­na ha­zır­lıq gö­rüb bağ­lan­mış yor­ğan-dö­şək, pal-pal­tar ça­ma­dan­la­rı üs­tün­də otur­du. Mir­zə mü­əl­li­min qüd­rə­ti­ni bi­lən Ba­ğı­rov on­suz ke­çi­nə bil­mir, tez­cə onu da­ha mə­sul işə qo­yur.

   Mir­zə mü­əl­li­min ikin­ci iz­ti­ra­bı “mil­li dil” de­yə­nin di­li kə­sil­di­yi il­lər­də Azər­bay­ca di­li­nin döv­lət di­li ol­ma­sı, dər­hal ida­rə­lər­də Azər­bay­can di­li­nə ke­çil­mə­si sa­hə­sin­də­ki fəa­liy­yə­ti ol­du. Bu fəa­liy­yət Azər­bay­can­da bö­yük, gə­lir­li və­zi­fə tu­tub, Azər­bay­can di­li­ni bil­mə­yən­lər ara­sın­da top mər­mi­si ki­mi part­la­dı. On­la­rın te­leq­ram­la­rı Mər­kəz­də ali ida­rə­lə­rə ya­ğış ki­mi yağ­dı. Mir­zə mü­əl­li­min in­di­ki ittdihamı əv­vəl­kin­dən be­tər ol­du: indi o “az­ğın sat­qın, mil­lət­çi” ki­mi cə­za­lan­dı. Onu Ali So­ve­tin səd­ri və­zi­fə­sin­dən azad et­di­lər, bir müd­dət iş­siz qal­dı, qə­lə­mə sı­ğın­dı. Bu da mə­lum­dur ki, Mir­zə mü­əl­lim ən çə­tin mə­nə­vi iz­ti­rab­lar döv­rün­də  be­lə qə­lə­mi əlin­dən qoy­ma­dı. İş­siz qal­dı, qə­ləm­siz qal­ma­dı.

   O il­lər­də mil­lət­çi dam­ğa­sı vu­ru­lan  şəxs­lər xal­qın ürə­yin­də özü­nə qar­şı giz­li mə­həb­bət, hör­mət his­si qa­za­nır­dı. ”Giz­li” de­yi­rəm, çünki be­lə şəxs­lə­rə rəğ­bət bəs­lə­yən­lə­ri də on­la­rı göz­lə­yən ta­le göz­lə­yir­di.

Mir­zə mü­əl­li­mi kü­çə­lər­də pi­ya­da gö­rən sü­rü­cü­lər onun qar­şı­sın­da ma­şın­la­rı­nı sax­la­yıb xa­hiş edir­di­lər ki, ha­ra­ya la­zım­dır apar­sın­lar. La­kin o min­nət­dar­lıq edib, ye­nə öz yo­lu­na pi­ya­da da­vam edir­di.

   Bu haq­da bir gün mə­ni apa­ran tak­si şo­fe­ri də ya­na-ya­na da­nış­dı. Mir­zə mü­əl­lim ədə­bi məc­lis­lər­də çı­xış edən­də onu sü­rək­li  al­qış­lar­la bir müd­dət  səh­nə­də sax­la­yır­dı­lar. Ona hö­ku­mət əli ilə zər­bə vu­ran­lar da bu xalq mə­həb­bə­ti­ni qıs­qa­nır­dı­lar, odur ki, xalq ara­sın­da onun əley­hi­nə giz­li təb­li­ğat apa­rır­dı­lar ki, bi­zim di­li­mi­zin döv­lət di­li ol­ma­ma­sı­na sə­bəb Mir­zə İb­ra­hi­mov olub, bu təd­bi­ri onun tə­lə­sik ver­di­yi fər­man po­zub. Mil­lə­ti­mi­zə qar­şı yu­xa­rı­dan gə­lən  zər­bə­lər­dən xə­bər­siz  sa­də adam­lar bə­zən  buna ina­na­sa­lar da, işin ma­hiy­yə­ti­ni bi­lən zi­ya­lı­lar , si­ya­si xa­dim­lər bu­na inan­mır­dı­lar. Bü­tün ca­nı, qa­nı ilə xal­qa bağ­lı olan əsl ya­zı­çı­lar üçün hö­ku­mət­dən zər­bə  alıb, ali və­zi­fə­si­ni itir­mək, sö­zü tu­tul­ma­maq bir dərddirsə də, xalq hörmətini itirmək, xalq arasında sö­zü tu­tul­ma­maq ölü­mə bə­ra­bər­dir. Onun xalq ara­sın­da­kı şöh­rə­ti­ni gö­zü gö­tür­mə­yən­lər in­di xal­qın əliy­lə onu “öl­dür­mək” ruh­dan sal­maq is­tə­yir­di­lər.

   Mir­zə mü­əl­li­min hö­ku­mət tə­rə­fin­dən al­dı­ğı  üçün­cü zər­bə Nə­si­mi  yu­bi­ley tən­tə­nə­si­nə ha­zır­lıq ili ol­du. O za­man Mir­zə mü­əl­lim  Res­pub­li­ka Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın səd­ri idi. Mil­lə­ti, ina­mı  üçün də­ri­si so­yul­muş klas­sik şai­ri xal­qa ta­nıt­maq “mər­kə­zin” xey­ri­nə ol­ma­dı­ğı üçün bu­na çox yer­dən qar­şı du­rur­du­lar. İşin ba­şa­ çat­ha­çat vax­tı idi. Ya­zı­çı­lar İti­fa­qın­da  rə­ya­sət he­yə­ti­nin və Nə­si­mi yu­bi­le­y ko­mis­si­ya­sı­nın üzv­lə­ri­nin ic­la­sı ge­dir­di. İc­la­sa Mir­zə İb­ra­hi­mov sədr­lik edir­di. Bir­dən Mosk­va­dan zəng ça­lın­dı. Mər­kə­zi Ko­mi­tə­dən de­di­lər: Türk­mən­lər bu­na eti­raz edir­lər və id­dia edir­lər ki, Nə­si­mi türk­mən ya­zı­çı­sı­dır. Ha­mı­nın qa­nı qu­ru­du. Mir­zə İb­ra­hi­mov ya­rım sa­at on­la­ra ta­ri­xi fakt­lar­la Nə­si­mi­nin Azər­bay­can şai­ri ol­du­ğu­nu sü­but et­di. Mosk­va­da Bö­yük Te­at­rın bi­na­sın­da  tən­tə­nə­li Nə­si­mi yu­bi­le­yi ke­çi­ri­lən za­man biz “yu­xa­r­nın” Mir­zə mü­əl­li­mə qar­şı dö­zül­məz so­yuq mü­na­si­bə­ti­ni hiss et­dik. Ba­kı­ya qa­yı­dan ki­mi onu Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın  səd­ri və­zi­fə­sin­dən  gö­tür­dü­lər, ye­nə iş­siz­lik, qor­xu, tə­laş bu qa­pın­ı çal­dı. Mir­zə mü­əl­li­mi be­lə­cə si­ya­sə­tin mən­gə­nə­si ara­sın­da  sı­xıb, ye­nə on­suz ke­çi­nə bil­mir­di­lər. Mü­ha­ri­bə il­lə­rin­də Mir­zə mü­əl­lim Maa­rif na­zi­ri idi. De­yi­lən hə­qi­qə­tə gö­rə bir də­fə Sə­məd Vur­ğu­nu Mər­kə­zi Ko­mi­tə­yə ça­ğı­rır­lar. “Ki­şi” ona de­yir:

-Mir­zə İb­ra­hi­mov haq­qın­da mən­fi bir rəy yaz.

S. Vur­ğun: - Mən bu rə­yi ya­za bil­mə­rəm, - de­yir, - çün­ki mən onu xalq işi­nə çox la­zım­lı, müs­bət bir şəx­siy­yət ki­mi ta­nı­yı­ram.

Mə­nim müa­sir­lə­rim be­lə­cə od üs­tün­də do­ğu­lub, od üs­tün­də ya­ra­dıb, atəş­lə­rə dü­şüb, əri­mə­yən me­tal idi­lər.

 

 

SÜ­LEY­MAN RƏ­Hİ­MOV

 

Sülеymаn Rə­himоv “аğır vurаn аrtelе­reyа” ki­mi idi. О хаlqdаn gəl­miş, хаlqın ənə­nə­lə­ri­ni, аdət­lə­ri­ni dərіn­dən bi­lir, tоrpаğа, insаnа, оnu yеti­rən хаlqа Qubаd­lı­nın zən­gin tə­biə­ti­nə, оrаdа оnа dərs dеyən mü­əl­lim­lə­ri­nin хаti­rə­si­nə vur­ğun bir qə­ləm sаhi­bi idi. Dö­nə-dö­nə Yаzı­çılаr İt­tifа­qı­nın bi­rin­ci kаti­bi, yахud səd­ri оlmuş­du.

Məhz bu duy­ğulа­rın sə­bə­bi­nə o Sə­məd Vur­ğun ru­hunа dаhа yахın idi. Stаlin hаki­miy­yə­ti il­lər­ində bir müd­dət həbsхаnаdа yat­mış, iş­siz qаlmış­dı. Оnun əsər­lə­ri bir nеçə di­lə çеvril­miş­di. Yаzı­çılаr İt­tifа­qı­nın səd­ri оldu­ğu zаmаn bir­ gün mə­ni çаğı­rıb dеdi: - Şаi­rə! Sə­nin хid­mə­tin аdlаrı hə­mi­şə çə­kilən məş­hur şаir­lər­dən аz dеyil, lаkin hə­lə­lik mən о haqdа dаnışа bil­mi­rəm. Vахt оlаr sən də öz yеrin­də оlаrsаn. — Mən, оnа bir söz dеmə­yib tə­şək­kür еdib kаbinеt­dən çıx­dım. О il­lər mə­nim nə­nə-bаbаmın sür­gün оldu­ğu il­lər idi. Оdur ki, mə­ni аncаq özü­mə tə­rif еdir, mət­buаtdа, məc­lis­lər­də mə­nim hаqqımdа su­sur­dulаr.

Sоn il­lər idi. Sülеymаn mü­əl­lim аğır хəs­tə yаtır­dı. Mə­nim tеlеvizоrdа "Ul­duz və Çin­giz" аdlı pyеsim gös­tə­ril­di. Bundаn bir аz sоnrа tеlеfоn zаngi çаlın­dı. Zəng çаlаn Sülеymаn Rə­himоv idi. О sə­si qə­hər­lən­miş dеdi:

— Pyеsin mə­ni köv­rəlt­di, sə­nin qəd­ri­ni bil­mə­mi­şik. Lаkin vахt gə­lər, təd­qiqаt­çılаr bu hаqqı özü­nə qаytаrаr. Mən оnа minnаtdаr­lıq еdib cаn sаğlı­ğı, kö­nül хоşlu­ğu аrzu еtdim. Ölü­mün­dən sоnrа mən оnа "Dаğlаr оğlu" аdlı şеir ithаf еtdim. Həmіn gün Sülеymаn mü­əl­li­min zən­gin­dən sоnrа Mi­ka­yıl Rzаqu­liyеv mə­nə zəng çаldı. О аğlаyа-аğlаyа mə­nə dеdi:

— Mirvа­rid, əziz bаcı­mız! Sən nеylə­mi­sən, əsə­rin mə­ni аğlаtdı.

Lаkin bunlаrdаn sоnrа yеnə də nə mə­nim, nə də mə­nim əsər­lə­rim haqdа dаnışаn оldu. Mə­nim mü­vəf­fə­qiy­yət­lə­rim haqdа dаnışаn оlmаdı. Mə­nim mü­vəf­fə­qiy­yət­lə­rim haqdа müа­sir­lə­rim аncаq öz аrаlаrındа yа dа mə­nim özü­mə dаnı­şır­dılаr. Bu­nun dа bir çох sə­bəb­lə­ri vаrdı.

 

 

ACI - Şİ­RİN XA­Tİ­RƏ­LƏR

(Ni­gar, Rə­sul Rza)

 

Ni­gar xa­nım haq­qın­da xa­ti­rə yaz­maq mə­nə həm cox cə­tin­dir, həm də asan. Çə­tin­dir ona gö­rə ki, mən  onun cis­ma­ni ölü­müy­lə ra­zı­la­şa bil­mi­rəm. Hər də­fə qə­lə­mi əli­mə alan­da fi­kir­lə­ri­mi kə­dər du­ma­nı bü­rü­yür.

   Asan­dır ona gö­rə ki, Ni­gar xa­nı­mın mə­nə­vi dün­ya­sı - hu­ma­nist, li­rik, dö­yüş­kən poe­zi­ya­sı bi­zim­lə qa­lıb. De­mək, onun ürə­yi sus­ma­yıb biz onun  dö­yün­tü­sü­nü mis­ra­lar­da eşi­di­rik, o bi­zim­lə həm­söh­bət­dir. Bun­dan əla­və, biz bir vaxt­da ədə­biy­ya­ta gəl­dik və hə­ya­tı­mız gö­zəl gənc­lik xa­ti­rə­lə­ri­lə zən­gin­dir...

   Bi­ri­miz - Ha­cı­kən­din bo­nö­vșə­li me­şə­lə­rin­dən, Göy gö­lün fü­sun­kar sa­hi­lin­dən saç­la­rın­da ipək lent­lər bö­yük Ni­za­mi­nin və­tə­ni qə­dim Gən­cə şə­hə­rin­dən, bi­ri­miz saç­la­rın­da gü­nə­şin hə­na­sı, Va­qi­fin, Vi­da­di­nin, Vur­ğu­nun və­tə­ni Qa­za­ğın uc­qar bir kən­din­dən gəl­miş­dik. Bi­ri­miz hə­kim ailə­sin­dən, bi­ri­miz əli tor­paq­da, gö­zü göy­də, əkin­lə-bi­çin­lə ça­lı­şan zəh­mət­keş in­san­la­rın dün­ya­sın­dan...

   Bi­zim hər iki­miz ata­dan ye­tim idik. Bi­zim hər iki­miz qey­rət­li, is­mət­li ana­la­rı­mı­zın hi­ma­yə­sin­də bö­yü­müş­dük. Hər iki­mi­zin ana­mı­zın adı Ca­va­hir idi. On­la­rın ürək­lə­ri ül­vi duy­ğu­la­rın cə­va­hi­rat xə­zi­nə­si idi.

   Biz Ni­gar xa­nım­la ye­ni­yet­mə yaş­la­rı­mız­dan zeh­ni əmək­lə məs­ğul idik, özü­mü­zü ya­şat­maq­la ya­na­şı, ana­la­rı­mı­za da­yaq idik. Çə­tin­lik­lə­ri­mi­zi bö­lü­şür­dük. Bəl­kə də bi­zi bir­ləş­di­rən, ürək­lə­ri­mi­zi bir-bi­ri­nə bağ­la­yan da bu so­nun­cu sə­bəb­lər idi.

   Ni­gar xa­nım da mən bi­tir­di­yim se­mi­na­ri­ya­nı bi­tir­miş­di. O, se­mi­na­ri­ya­nı bi­ti­rən­də Tbi­li­si şə­hə­rin­də bir mü­əs­si­sə­də ça­lış­ma­ğı qə­ra­ra al­mış­dı. Onun ilk şe­ir­lə­ri də Tbi­li­si­də nəşr olun­muş­du.

   Mən Ni­ga­ri əvəz­siz, kənd gü­nə­şi­nin mə­nə bəxş et­di­yi işı­ğıy­la, is­ti­si­lə də­rin­dən se­vir­dim. Odur ki, onun Ba­kı­dan, ədə­bi mü­hit­dən və mən­dən ay­rı­lıb Tbi­li­si­yə get­mə­yi­ni ağ­lı­ma sı­ğış­dı­ra bil­mir­dim. Ana­sı Cə­va­hir xa­nım da bu­na o qə­dər də ra­zı de­yil­di. Mən uzun müd­dət, onun Ba­kı­da qal­ma­sı üçün gün­lər­lə təb­liğ et­dim, onu Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nə apar­dım. O za­man cə­miy­yə­tin səd­ri Ha­cı­ba­ba Nə­zər­li idi. Mən Ni­ga­rı bü­tün mə­ziy­yət­lə­riy­lə Nə­zər­li­yə təq­dim edib, onun cə­miy­yə­tə üzv ke­çi­ril­mə­si xə­bə­ri­ni sə­bir­siz­lik­lə göz­lə­dim.

   Ni­gar xa­nım Pro­le­tar Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nə ge­dən­dən so­nra Ba­kı­da qal­ma­ğa kö­nül­lən­di və qal­dı. Azər­ki­no­da mü­tər­cim və­zi­fə­si­nə qə­bul olun­du. Bə­zən tə­sa­düf­lə­rin də xe­yir­li­si olur. Azər­ki­no­da Ni­gar xa­nım öz döv­rü­nün mə­də­ni, müs­tə­qil tə­bi­ət­li, müa­sir dün­ya­gö­rüş­lü oğ­lu, şa­ir Rə­sul Rza ilə ta­nış ol­du və Rə­su­lu əha­tə edən bö­yük kol­lek­ti­vin ara­sı­na düş­dü.

   Rə­sul Rza ye­rin­də sərt, ye­rin­də yum­şaq, ağıl­lı, təd­bir­li, mə­də­ni bir gənc idi. Ni­gar xa­nım mü­la­yim, ağıl­lı-ka­mal­li, şa­ir xə­yal­lı,  in­cə, mə­la­hət­li, gö­zəl bir qız idi.

     Ni­gar xa­nım! Ni­gar xa­nı­mın li­rik, hu­ma­nist, xe­yir­xah­lı­ğı təb­liğ edən poe­zi­ya­sı oxu­cu­la­rı­mı­za ta­nış­dır. Xü­su­si­lə onun 1959- cu il­də "Şai­rin ki­tab­xa­na­sı" se­ri­ya­sın­da­kı "Sə­ya­hət dəf­tə­ri"ndə "Get sev­gi­lim, uğur ol­sun",  "Mən sə­ni se­vi­rəm, in­san" ad­la­rı al­tın­da top­lan­mış şe­ir­lər sil­si­lə­si ona əbə­di ya­şa­maq hü­qu­qu qa­zan­dır­dı. Onun li­ri­ka­sı bül­lur, köv­rək, ül­vi duy­ğu­lar li­ri­ka­sı­dır.

   Ni­gar xa­nı­ma xalq şai­ri adı ve­ril­miş­di. He­yif ki, o xəs­tə ya­tır­dı. Mən onun gö­rü­şü­nə get­dim, otaq al qə­rən­fil­lər­lə bə­zən­miş­di, mən də gə­tir­di­yim gül­lə­ri o gül­lə­rə qat­dım. Onun qız­dır­ma­lı al­nın­dan öp­düm, çox zə­if­lə­miş­di, ya­taq­da da gənc­lik­də­ki zə­if, zə­rif Ni­ga­ra ox­şa­yır­dı...

  Xəs­tə­lik onun gör­kə­mi­ni də­yiş­miş­di, la­kin şai­ra­nə ar­zu­la­rı­na to­xu­na bil­mə­miş­di. O tez-tez de­yir­di: - "Kaş bu ya­taq­dan bir­cə du­ra bi­ləy­dim". Bu ar­zu­nun ar­xa­sın­da nə qə­dər ya­zıl­ma­mış şe­ir, de­yil­mə­miş söz var­dı. Bu ürə­yin dö­yün­tü­sü­nü onun poe­zi­ya­sın­da biz nə­sil-nəsil eşi­də­cə­yik.

 

 

OS­MAN SA­RI­VƏL­Lİ

 

Os­man Sa­rı­vəl­li - çö­rək­siz ya­şa­yıb, məs­lək­siz ya­şa­ya bil­mə­yən sə­nət­kar­lar­dan­dır.

  Bu məs­lək bə­şə­ri hu­ma­niz­mi, düz­lü­yü, doğ­ru­lu­ğu, fə­da­kar­lı­ğı təb­liğ edir.

   Məhz bu­nun üçün Os­man məs­lək eş­qin­də, yol­daş­lıq­da, sə­da­qət­də, mə­həb­bət­də  möh­kəm və dön­məz­dir. Onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı da bu işıq­la işıq­lan­mış­dır.

   Sə­məd Vur­ğu­nun sə­mi­mi dos­tu, qə­ləm yol­da­şı ki­mi ta­nı­nan Osman, onun və­fa­tın­dan son­ra tə­man­na­sız ola­raq onun əsər­lə­ri­nin nəș­ri üzə­rin­də uzun müd­dət iş­lə­miş­dir.

   Şai­rin mü­rək­kəb ar­xi­vin­də "Kom­so­mol poe­ma­sı”nı his­sə-his­sə ta­pıb bər­pa et­mək­lə Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na bö­yük xid­mət et­miş­dir.

Os­man­da sev­di­yim xü­su­siy­yət­lər­dən bi­ri də, onun hə­yat­da və sə­nət­də həd­siz tə­va­zö­kar ol­ma­sı­dır. İta­li­ya xa­ti­rə­lə­rin­də oxu­yu­ruq: "Qə­rəz... mən dip­lo­mat de­yi­ləm, ba­la­ca bir şai­rəm, şe­ir yaz­maq­dır pe­şəm". Qə­ri­bə­dir ki, ki­çik­lər öz­lə­ri­nə bö­yük de­yər­kən bö­yü­mə­dik­lə­ri ki­mi, bö­yük­lər də öz­lə­ri­nə ki­çik de­yər­kən ki­çil­mir­lər. Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı xə­zi­nə­si­nə qiy­mət­li in­ci­lər ver­miş Sa­rı­vəl­li­nin tə­va­zö­kar­lı­ğı gənc­lə­ri­miz üçün hə­mi­şə nü­mu­nə ol­muş­dur. Os­ma­nın li­rik şe­ir­lə­ri­ni, qoş­ma­la­rı­nı oxu­yar­kən ürə­yi­miz qoz ağa­cın­dan köv­rək olur.

 

Ocaq da­ğı din­mə de­sən din­mə­rəm,

An­caq bil ki, mən alış­sam sön­mə­rəm.

 

Bu mis­ra­lar oxu­cu­nu öz xa­ti­rə­lər dün­ya­sı­na sə­fər­bər edir, qə­dəm qoy­du­ğu tor­pa­ğı sev­mə­yə ça­ğı­rır.

 

 

ƏH­MƏD CƏ­MİL

 

Müa­si­rim şa­ir Əh­məd Cə­mil Azər­bay­ca­nın ədə­bi ya­şa­maq hü­qu­qu qa­zan­mış mil­li şai­ri­dir.

  Şai­rin nə­cib, hu­ma­nist mil­li ənən­mi­zə sa­diq zən­gin ru­hu, yük­sək şəx­siy­yə­ti,  mil­li poe­zi­ya­sı yu­xa­rı­da­kı fik­ri­mi­zi təs­diq edir.

   Əh­məd Cə­mil is­tər şəx­si hə­ya­tın­da, is­tər­sə zən­gin poe­zi­ya­sın­da öz xal­qı­nın oğ­lu ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lir. Əh­məd Cə­mil bir çox yük­sək və­zi­fə­lər­də də nə­cib, xe­yir­xah, mil­li key­fiy­yət­lə­ri­nə sa­diq qal­maq­la, şöh­rət, mən­səb duy­ğu­la­rın­dan uzaq ol­ma­sı­nı təs­diq et­miş, bu­nun üçün xal­qı­mın hör­mə­ti­ni qa­zan­mış­dır.

   Xalq hör­mə­ti­ni qa­zan­maq isə o qə­dər də asan de­yil­di, çün­ki xal­qın gö­zü zər­rə­bin­dir.

Əh­məd Cə­mi­lin poe­zi­ya­sın­da mil­li ruh, köv­rək li­ri­ka, bil­lur xalq di­li, kök­dən, tor­paq­dan, və­tən eş­qin­dən ona mi­ras qa­lan mil­li zən­gin duy­ğu­lar onu gənc yaş­la­rın­dan müd­rik­ləş­dir­miş­di.

Əh­məd Cə­mil is­tər poe­zi­ya­sı­nın tə­sir gü­cü, is­tər yük­sək, tə­miz şəx­siy­yə­ti ilə mə­nə hə­mi­şə dağ bu­laq­la­rı­nı xa­tır­la­dır. Su­la­rın­da gü­nəş şüa­la­rı oy­na­yan dağ bu­laq­la­rı!

Bu dağ­lar­dan baş alan su­la­rın sə­sin­də­ki züm­zü­mə­ni, dam­la­la­rın­da­kı bil­lur­lu­ğu ne­cə təs­vir et­mək ola­r?!

 

 

XAL­QI­NIN Kİ­Şİ OĞ­LU

Əli Və­li­yev haq­qın­da xa­ti­rə

 

"Ki­şi" sö­zü di­li­miz­də ən yük­sək mə­na da­şı­yır. Mərd­lik, cə­sa­rət, doğ­ru­luq. Bu key­fiy­yət­lə­rə ma­lik ol­du­ğu üçün Əli Və­li­ye­və də xal­qı­mı­zın ki­şi oğ­lu de­sək ye­ri­nə dü­şər. Əli Və­li­ye­vin bir üzü, bir si­ma­sı var­dı. O hə­qi­qət na­mi­nə da­nış­maq la­zım gə­lən yer­də, ən çə­tin, ən mü­rək­kəb vaxt­lar­da də­fə­lər­lə bu ki­şi lə­ya­qə­ti­ni gös­tər­miş­dir.

   O, hə­qi­qə­ti pər­də­ləyən­lə­rə, xal­qı­nın lə­ya­qə­ti­ni dərk et­mə­yən­lə­rə, onun lə­ya­qə­ti­nə nöq­san gə­ti­rən­lə­rə, ha­va­yı hə­vəs­lə­rə qa­pı­lan­la­ra qar­şı hə­qi­qət, əda­lət na­mi­nə ÜZÜ BOZ Kİ­Şİ idi. Onun xa­rak­te­rin­də­ki bu xü­su­siy­yə­ti bi­lən­lər yu­xa­rı­da de­di­yim ki­mi ən çə­tin, mü­rək­kəb vaxt­lar­da onun­la he­sab­laş­ma­ğa məc­bur ol­muş­lar.

   Əli Və­li­ye­vin sö­zü­nə - əda­lə­tin qı­lın­cı de­sək, da­ha haq­lı ola­rıq. Onun nif­rə­ti də, mə­həb­bə­ti də dər­hal üzün­dən oxu­nur­du. Əli Və­li­ye­vin xa­rak­te­ri­nin ana xət­ti - mə­nə­vi tə­miz­lik, xal­qı­na, ailə­si­nə və dün­ya­nın bü­tün yax­şı adam­la­rı­na sə­da­qət­li ol­ma­sı idi.

   Onun xa­rak­te­ri­nin ikin­ci ana xət­ti: bü­tün in­sa­ni zə­if­lik­lər­dən uzaq ol­ma­sı­dır. O, bö­yük bir ailə baş­çı­sı olub. Bu ailə­də onu əha­tə edən in­san­lar ara­sın­da, xalq ara­sın­da Əli Və­li­yev mə­nə­vi tə­miz­li­yin, saf­lı­ğın nü­mu­nə­si ol­muş­dur.

   Əli Və­li­yev bir ne­çə il bun­dan qa­baq Şü­və­lan ya­zı­çı­lar evi­nə din­cəl­mə­yə gəl­miş­di. Ar­va­dı Qum­ru xa­nım bərk xəs­tə idi. İki ay müd­də­tin­də Əli mü­əl­lim ona sə­da­qət­li, fə­da­kar bir ana öv­la­dı­na ne­cə mə­həb­bət­lə, ürək ağ­rı­sı ilə qul­luq edir­sə, elə­cə qul­luq edir­di. O, qadının ətrafından bir an olsun ayrılmırdı. Onun ya­ta­ğı­nı ağac­la­rın al­tın­da köl­gə­dən-köl­gə­yə çə­kir, dər­man­la­rı­nın vax­tı­nı bir an unut­mur­du.

 

 

ALİ PE­DA­QO­Jİ İN­STİ­TUT

 

1929-cu il­də Ali Po­da­qo­ji İns­ti­tu­tu­nun Ədə­biy­yat-ic­ti­ma­iy­yət fa­kül­tə­si­nə da­xil ol­dum. Sa­bit Rəh­man, Cə­fər Xən­dan, Məm­məd Ra­him də bu­ra­da oxu­yur­du­lar.

   Mü­əl­lim­lər­dən Əli Na­zim, Əli Sul­tan­lı,  Ço­ban­za­də ya­dım­da­dır, Əli Sul­tan­lı­nın qərb ədə­biy­ya­tın­dan, Əli Na­zi­min pro­le­tar ədə­biy­ya­tın­dan dərs de­dik­lə­ri ya­dım­da­dır.

1939-cu il­də ins­ti­tu­tu bi­ti­rib Qu­ba ra­yo­nu­na mü­əl­lim tə­yin olun­dum. Bu­nu da de­yim ki, 37-ci ilin tu­fa­nın­da ar­tıq in­si­ti­tut­da bir nə­fər ol­sun mü­əl­lim qal­ma­mış­dı: ha­mı­sı həbs olun­muş, ço­xu gül­lə­lən­miş, azı sür­gün edil­miş və sür­gün­dən qa­yıt­ma­mış­dı­lar.

O il­lər ana­mız­la biz iki ba­cı İçə­ri­şə­hər­də Əbül­qa­sı­mın mül­kün­də ki­çik bir otaq­da ya­şa­yır­dıq. Mad­di və­ziy­yə­ti­miz çox çə­tin idi. İki­miz də iş­lə­yir­dik, mən Ba­kı Də­mir­yol mək­tə­bin­də, ba­cım 19-cu mək­təb­də dərs de­yir­dik.

Bi­zim iki­mi­zi də ins­ti­tu­ta qə­bul et­di­lər. An­caq bi­zim mad­di və­ziy­yə­ti­miz bu­na yol ver­mir­di. Odur ki, ba­cım de­di:

- Mən iş­lə­rəm, sən əv­vəl­cə get oxu. Mən bu­na ra­zı ol­ma­dım, de­dim: - Sən bö­yük­sən, yol bö­yü­yün­dür. Mən iş­lə­rəm, sən oxu­yar­san.

   Tə­bi­ət­cə çox güc­lü olan ba­cım mə­nim tək­li­fi­mi qə­bul et­mə­di. 1939- ci il­də mən ins­ti­tu­tu bi­tir­dim. Av­qus­tun son gün­lə­ri idi. Qu­ba  sə­fə­rim mə­ni göz­lə­yir­di.

 

İN­SAN­LAR

 

   İyir­mi ya­şım tə­zə­cə ta­mam ol­muş­du, ali mək­tə­bi bi­tir­miş­dim, ana­mın qa­nad­la­rı al­tın­dan çı­xıb ta­nı­ma­dı­ğım bir ra­yo­na ədə­biy­yat mü­əl­li­mi tə­yin olun­muş­dum.

   Sə­fə­rim mə­nə dün­ya sə­fə­ri ki­mi uzaq və çə­tin gö­rü­nür­dü. Mə­nə qo­hum­lar­dan bir bə­ləd­çi qoş­du­lar.

   Ax­şam yo­la çıx­dıq, ge­cə sa­at bir­də qa­ran­lıq bir vağ­zal­da qa­tar­dan düş­dük. Bu­ra Xaç­maz vağ­za­lı idi. Bi­zə ve­ril­miş bir mək­tub­la ora­da ya­şa­yan bir mü­əl­lim ailə­si­nin evi­ni ax­ta­rıb, tap­dıq.

   Qa­pı­nı döy­dük, içə­ri­dən ki­şi sə­si gəl­di. Ha­ra­dan, kim tə­rə­ſ­in­dən gəl­di­yi­mi­zi bi­lib, qa­pı­nı aç­dı, mək­tu­bu oxu­yub bi­zi içə­ri apar­dı.

  Mü­əl­li­min evi bir ki­çik otaq­dan, bir da­lan­dan iba­rət idi. Otaq­da ar­vad-uşaq­la­rı yat­mış­dı­lar. Ar­va­dı dur­du, da­lan­da (gi­rə­cək­də) stul­la­rı bir­ləş­dir­di. On­la­rın üs­tün­də mə­nə yer dü­zəlt­di. Yor­ğan-dö­şə­yi pal-pal­tar əvəz et­di. Yol yol­da­şım bir künc­də otu­ra­sı ol­du. Çün­ki ev sa­hi­bi­nin nə yor­ğan-dö­şə­yi, nə də bun­dan ar­tıq ye­ri var­dı.

   Sə­hər tez­dən av­to­bus du­ra­ca­ğı­na gəl­dik. 32-ci il idi, mi­nik mə­sə­lə­si həd­dən ar­tıq çə­tin idi. Ha­mı ki­çik kas­sa­nın qar­şı­sın­da növ­bə­yə dur­muş­du.

   Bə­ləd­çim sə­hər qa­ta­rı ilə Ba­kı­ya qa­yıt­dı. O, isə tə­lə­sir­di. Çox göz­lə­dik ma­şın gəl­mə­di. Sa­at dörd idi. Get-ge­də mə­ni va­hi­mə ba­sır­dı. Ax­şa­ma qə­dər ma­şın gəl­mə­səy­di mən nə et­mə­li idim. Bu ye­kə pa­paq­lı ki­şi­lə­rin ha­mı­sı öz ev­lə­ri­nə ge­də­cək­di, bəs mən?

   Heç kəs da­nış­mır­dı, mə­ni fi­kir­lər pən­cə­sin­də sı­xır­dı. Bu za­man elə bil ki, qa­ran­lıq ge­cə­də bir çı­raq yan­dır­dı­lar, mə­nim Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qın­da tez-tez gör­dü­yüm gənc şa­ir­lər­dən bi­ri bu­ra­ya gəl­di. Onu gö­rüb se­vin­dim. O da mə­nim tə­yin ol­du­ğum Qu­ba şə­hə­ri­nə ge­də­cək­di. An­caq eza­miy­yəti  yox­du. Mə­ni gö­rüb sa­lam ver­di və al­çaq­dan so­ruş­du:

   -Eza­miy­yət və­rə­qi­niz  var? - Se­vin­miş,  - var, - de­dim. O da se­vin­miş:

   -Növ­bə­dən çı­xın, və­rə­qə­ni mə­nə ve­rin, bur­da du­maq  si­zə ya­raş­maz, - de­di. Bi­le­ti­ni­zi mən ala­ram.

   Mən se­vin­miş və­rə­qə­ni və pu­lu ona uzat­dım. O, və­rə­qə­ni san­ki əlim­dən qap­dı. Gün üfü­qə əyi­lən­də ma­şın gəl­di. Bu ba­la­ca kas­sa gü­nə­şə, səa­də­tə açı­lan pən­cə­rə ki­mi açıl­dı. Mə­nim gənc  şa­ir həm­ka­rım və­rə­qə­ni uzat­dı, bi­let al­dı. Mən tez yol sum­ka­mı gö­tü­rüb ma­şı­na ge­dər­kən o mə­ni  da­yan­dır­dı. Eza­miy­yət və­rə­gə­mi  və pu­lu üs­tü­mə atıb ma­şı­na atıl­dı. - Si­zə bi­let ver­mə­di­lər, - de­yib ma­şın­dan mə­ni xə­bər­dar et­di.

   Ma­şın  get­di. Mən əlim­də yol çan­tam du­ra­caq­da tək qal­dım.  Du­ra­caq vağ­zal­dan uzaq­da, gü­nə­ba­xan tar­la­sı­nın ara­sın­da idi. Bu­ra çöl-bi­ya­ban idi. Baş  ve­rən ha­di­sə­nin ma­hiy­yə­ti­ni dərk et­dik­cə göz­lə­rim qa­ra­lır­dı. Mən iki  dəh­şə­tin ara­sın­da qal­mış­dım: həm öz və­ziy­yə­tim, həm də gənc şai­rin  də­lə­duz­lu­ğu mə­nə çox ağır gə­lir­di. Qə­ləm yol­da­şım­dan gör­dü­yüm bu al­çaq key­fiy­yət və ya­xın­la­şan ax­şa­mın qa­ran­lı­ğı ru­hu­ma çö­kür­dü.

  Mən  nə et­mə­li idi­m? Ha­ra get­mə­li idi­m?

   Gü­nəş dağ­la­rın da­lın­da giz­lən­di, üfüq qan rən­gi al­dı, du­ra­caq bağ­lan­dı. Mən əlim­də yol çan­ta­sı dü­şü­nür­düm. Bir az­dan qa­ran­lıq mə­ni də öz ağu­şu­na ala­caq­dı. İn­di gü­ma­nım ye­nə də o mü­əl­li­min evi­nə gə­lir­di. An­caq mü­əl­li­min evi ha­ra, du­ra­caq hara? Yol­lar­da da işıq yox.

   Fi­kir­lə­ri­min be­lə qa­rı­şıq vax­tı du­ra­ca­ğa iki qa­dın gəl­di. Mən on­ları gö­rüb ürək­lən­dim. Əh­va­la­tı on­la­ra da­nış­dım. Bun­lar or­ta yaş­lı rus qa­dın­la­rı idi­lər, mə­nə ürək ve­rib de­yir­di­lər:

   Biz bu yol­la­rı çox ge­dib-gəl­mi­şik. - Ora­dan ke­çən bir fay­to­nu da­yan­dır­dı­lar. Biz otur­duq, hər tə­rəſ gü­nə­ba­xan tar­la­sı idi. Bağ­lar, bos­tan­lar, boş dü­zən­lik­lər ara­sın­dan ke­çib, Qu­ba şə­hə­ri­nə çat­dıq.

   Qa­ran­lıq düş­müş­dü. Mən tə­yin olun­du­ğum or­ta mək­tə­bi ta­nı­mır­dım. On­lar mə­ni hə­min mək­tə­bə apar­dı­lar, mü­di­ri ax­ta­rıb tap­di­lar, mə­ni ya­xın bir adam ki­mi dö­nə-dö­nə tap­şır­dı­lar.

   Mü­dir mə­nə boş si­nif­lə­rin bi­rin­də, skam­ya­lar ara­sın­da qo­yul­mus bir taxt üzə­rin­də yer ver­di. - Evim si­zə qon­şu­dur, qorx­ma­yın, -de­yib get­di. Mən sə­hər­dən ac ol­du­ğu­mu unu­dub, qor­xa-qor­xa si­nif ota­ğın­da yat­dım.

    İn­di o vaxt­dan çox il­lər ke­çib, mən qə­ləm yol­da­şım san­dı­ğım o şəx­si hər­dən bö­yük məc­lis­lər­də gö­rü­rəm. O, uzun il­lər çox nü­fuz­lu bir ra­yon­da mö­tə­bər bir it­ti­fa­qın səd­ri və­zi­fə­sin­də iş­lə­di.

   İn­di o mə­ni məc­lis­lər­də gö­rər­kən iki əli­ni uza­dıb - "Ya al­lah",- de­yə­rək mə­nim­lə gö­rü­şür, bəl­kə də o elə zənn edir ki, mən o fı­rıl­da­ğı ba­şa düş­mə­mi­şəm. Mən də na­ki­şi ol­ma­ğı­nı ona xa­tır­lat­maq­dan uta­nıb sa­la­mı­nı qə­bul edir­dim, ona he­yif ki, əl ve­rir­dim, an­caq onun çil bas­mış, ko­sa si­fə­ti­nə bax­maq­dan iy­rə­nir­dim.

  İn­di o dün­ya­da yox­dur. Mə­nə ver­di­yi o qor­xu, hə­yə­can, iz­ti­rab üçün onu ba­ğış­la­yı­ram. Bil­mi­rəm uzun ömür yol­la­rın­da mə­nim ki­mi al­da­dıb, çə­tin və­ziy­yə­tə sal­dı­ğı adam­lar onu ba­­ğış­­la­­ya­­caq­­mı­­? Mən o iki qa­dı­nı və öz həm­ka­rı­mı dü­şü­nən­də de­yi­rəm: dün­ya­da pis mil­lət yox­dur, yax­şı, pis adam­lar var.

   O gü­nün sə­hə­ri Qu­ba maa­rif şö­bə­si­nə get­dim. O za­man Qu­ba maa­rif şö­bə­si­nin mü­di­ri or­tayaş­lı, xalq eh­ti­ra­mı­nı qa­zan­mış çox müd­rik Sə­dül mü­əl­lim idi. Sə­dül mü­əl­lim mə­ni Qu­ba­nın Ros­tov kən­di­nə mü­əl­lim gön­dər­mək is­tə­di. La­kin bir qə­dər mə­nim­lə söh­bət edən­dən  son­ra Qu­ba Par­ti­ya mək­tə­bi­nə ədə­biy­yat mü­əl­li­mi tə­yin et­di.

1934-cü il­də Ba­kı­ya qa­yıt­dım. Azər­bay­can döv­lət mu­ze­yi­nə ki­çik el­mi iş­çi tə­yin olun­dum.

   Bi­rin­ci ili mən Ağa­kə­rim Şə­ri­fo­vun rəh­bər­li­yi ilə iş­lə­dim. Bu, Ədə­biy­yat Əl­yaz­ma­lar Şö­bə­si idi. Ağa­kə­rim Şə­ri­fov da o şö­bə­nin mü­di­ri idi, mən də ki­çik el­mi iş­çi­si.

   Bu­ra­da da bəx­tim gə­tir­di, mən çox mö­tə­bər bir kol­lek­tiv ara­sı­na, alim­lə­rin əha­tə­si­nə düş­düm. Mən ora­da yaş­ca ha­mı­sın­dan ki­çik ol­du­ğum üçün mə­nə çox nə­cib və doğ­ma mü­na­si­bət bəs­lə­yir­di­lər. Şö­bə­nin mü­di­ri Ağa­kə­rim bir il­dən son­ra te­atr mu­ze­yi­nə mü­dir tə­yin olun­du.

  Mən onu əvəz et­dim. Şö­bə­yə mü­dir tə­yin olun­dum.

  Bu şö­bə çox ki­çik idi. Şö­bə­də cə­mi bir ki­tab şka­fı və yü­zə ya­xın, bəl­kə də bir az ki­tab var­dı. Bun­lar ha­mı­sı pil­lə­ka­nın al­tın­da ki­çik, qa­ran­lıq ota­ğa bən­zə­yən bir yer­də sax­la­nır­dı.

O ilin ya­yın­da mən Şu­şa şə­hə­ri­nə el­mi eza­miy­yə­tə gön­də­ril­dim. Mən bu­ra­dan qə­dim əl­yaz­ma­la­rı top­la­ma­lı idim. Mu­zey­də iş­lə­yən Sa­ra Aşur­bəy­li və ad­la­rı­nı unut­du­ğum bir ne­çə mu­zey­də iş­lə­yən el­mi iş­çi­lə biz Şu­şa­da Xan qı­zı Na­tə­va­nın evin­də qa­lır­dıq.

   M.P. Va­qi­fin Cı­dır dü­zün­də­ki pə­ri­şan mə­za­rı­nı o za­man gör­düm. Qə­hər­lən­dim, qəb­rin önün­də diz çö­küb ağ­la­dım. Qəb­ri kü­lək­lər düz­lə­miş, mal-qa­ra ayaq­la­mış, ba­la­ca baş­da­şı ço­ban-ço­lu­ğun "dal­da" ye­ri ol­muş­du. De­dim:

     -Afə­rin "qey­rə­ti­nə" be­lə xal­qın rəh­bər­lə­ri­nin! Bəs şu­şa­lı­lar bu­na ne­cə ba­xır­dı­la­r? - Mən in­di də dü­şü­nü­rəm: Va­qi­fin özü ilə qətl olu­nan oğ­lu Əli­bə­yin qəb­ri bəs hanı?

   Mən Na­tə­va­nın və bir çox Qa­ra­bağ şa­ir­lə­ri­nin əsər­lə­ri­ni, çünk­lə­ri­ni top­la­yıb Ba­kı­ya qa­yıt­dım.

   Şö­bə ya­vaş-ya­vaş bö­yü­dü.

   Ədə­biy­yat əl­yaz­ma­la­rı şö­bə­si­nə, təd­qi­qat­çı alim­lər, ya­zı­çı­lar, Azər­bay­can mü­nəv­vər­lə­ri gə­lir­di­lər. Ar­xiv­lər­dən is­ti­fa­də edir­di­lər.

   Ru­hul­la Axun­dov o za­man Aka­de­mi­ya­nın pre­zi­den­ti idi. Bir-iki də­fə mu­zey­də apar­dı­ğı ic­las­lar­da mən onu ya­xın­dan gör­düm. Döv­lət mu­ze­yin­də ol­du­ğum müd­dət mə­nim üçün elm, bi­lik, yük­sək şəx­siy­yət­lər­dən öy­rən­mək mək­tə­bi ol­du.

   Pro­fes­sor Ço­ban­za­də, Əli Na­zim, Mi­ka­yıl Rə­fi­li, Ələk­bə­rov Ələs­gər, Ələk­bə­ro­vun as­pi­rant­la­rı: İs­haq Cə­fər­za­də, Qa­zi­yev və da­ha bir çox ya­zı­çı, alim bu şö­bə­nin mün­tə­zəm təd­qi­qat­çı­la­rı idi­lər.

   34-cü il­dən, 38-ci ilə qə­dər Döv­lət mu­ze­yin­də baş el­mi iş­çi və şö­bə­nin mü­di­ri iş­lə­dim. La­kin poe­zi­ya­ya olan mə­həb­bə­tim da­ha güc­lü ol­du. Odur ki, 38-ci il­də mən əri­zə ya­zıb iş­dən çıx­dım. Bu­ra­dan bir az ge­ri­yə qa­yıt­maq is­tə­yi­rəm.

   Qu­ba­dan gə­lən ili mən "Azər­bay­can qa­dı­nı" re­dak­si­ya­sın­da ədə­bi şö­bə­nin ma­te­ri­al­la­rı­nı oxu­yub ha­zır­la­maq­da jur­na­lın re­dak­to­ru  Bü­rü­ko­va­ya kö­mək edər­dim. Sa­at­lar­la re­dak­si­ya­da otu­rur­dum. Bir gün evi­mi­zə zəng olun­du. De­di­lər:

   -Mər­kə­zi ko­mi­tə­dən­dir. Si­zi fi­lan sa­at­da Mər­kə­zi ko­mi­tə­nin ka­ti­bi ça­ğı­rır.- O vaxt Mər­kə­zi ko­mi­tə, Kom­mu­nist kü­çə­sin­də, fi­lar­mo­ni­ya ilə üz­bəü­zə olan bi­na­da idi. Mən hə­min vaxt­da ora­ya get­dim. Ge­niş ka­bi­net­də, stol ar­xa­sın­da cüs­sə­li bir ki­şi otur­muş­du, o, mə­də­niy­yət üz­rə ka­tib idi. Mə­ni çox xoş si­fət­lə qar­şı­la­dı. Mə­nim­lə xey­li söh­bət elə­di. Mü­ta­li­əm haq­qın­da və han­sı mər­kə­zi və yer­li mət­bu­at­a abu­nə ol­du­ğum haq­da so­ruş­du.

    O il­lər mər­kə­zi qə­zet-jur­nal­la­ra abu­nə ya­zıl­maq çə­tin idi. Mən­dən nə­yi alıb nə­yi ala bil­mə­di­yi­mi də so­ruş­du və dər­hal Fia­le­tov kü­çə­sin­də abu­nə qə­bul edən ida­rə­nin mü­di­ri­nə zəng et­di. Mə­ni tap­şırdı və nə­ha­yət mət­ləb üs­tü­nə gə­lib de­di:

   - Biz is­tə­yi­rik si­zi "Şərq qa­dı­nı" jur­na­lı­na re­dak­tor gön­də­rək.

   Mən tə­şək­kür edib de­dim:

  - Mən şai­rə ol­maq is­tə­yi­rəm. Bu çox mə­su­liy­yət­li iş­dir. Mən bu işə qo­şul­sam ya­ra­dı­cı­lı­ğa, mü­ta­liə­yə vax­tım qal­maz.

De­di:

- Si­zə yax­şı, özü­nüz is­tə­diyiniz kö­mək­çi­lər ve­rə­rik.

     Mən ye­nə tə­şək­kür et­dim və fik­ri­min üs­tün­də dur­dum. Ka­tib gü­lüm­sü­nüb mə­ni xey­li di­lə tut­du, fik­ri­min qə­ti ol­du­ğu­nu bi­lən­də, de­di:

   -Yax­şı, si­zə bir həf­tə vaxt ve­ri­rəm, fi­kir­lə­şin, gö­rü­şə­rik. Ge­din, is­tə­di­yi­niz qə­zet jur­nal­la­ra abu­nə ya­zı­lın.

   Bir həf­tə ba­şa ça­tan­da mə­ni ye­nə ça­ğır­dı­lar.

   Mən çox xa­hiş et­dim ki, mə­ni bu mə­su­liy­yət­li işə çəkmə­sin­lər, mən öh­dəm­də mə­su­liy­yət olan­da ya­za bil­mi­rəm, mən şa­ir ol­maq is­tə­yi­rəm. O, gü­lüm­sün­dü, du­rub mə­nə əl ver­di. Qa­pı­ya qə­dər yo­la sa­lıb mə­nə uğur ar­zu­la­dı. Mən də ca­va­bın­da ye­nə de­dim:

   -Jur­na­la in­di­kin­dən də çox kö­mək et­mə­yə söz ve­ri­rəm. - Və çox kö­mək et­dim. O ilin ya­zın­da Kis­lo­vods­ki­yə iki ay­lıq put­yov­ka ilə mü­ka­fat­lan­dım.

   Son­ra­lar Tey­mur Ya­qu­bo­vun vax­tın­da "Pio­ner" jur­na­lı­nın re­dak­tor­lu­ğu­nu, pio­ner evi­nin mü­di­ri ol­ma­ğı­mı mə­nə tək­lif et­di­lər, qə­bul et­mə­dim. Çün­ki, mə­nim şə­rəf­li, çə­tin, xalq qar­şı­sın­da mə­su­liy­yə­tim də iş, və­zi­fə mə­su­liy­yə­ti ilə bir ara­ya sı­ğa bil­məz­di. Bi­zim poe­zi­ya gö­zə­li­nə ya "həp", ya da "heç" gə­rək­dir. O, hər gö­zə­lə bən­zə­mir, gə­rək ona özü­nü həsr edə­sən ki, o sə­nə bir də­fə gü­lüm­sü­nə. Mə­nim şad­lıq məc­li­sim də, həm­söh­bə­tim də, rə­fi­qəm də, ali rüt­bəm də sto­lu­mun ar­xa­sın­da ol­du. "Ka­sı­bın ba­car­dı­ğın­dan" yaz­dım, ya­rat­dım, gec yat­dım, tez oyan­dım. Səa­də­ti qə­ləm­lə söh­bət­də tap­dım.

   Bu ha­şi­yə­dən son­ra mət­lə­bə qa­yı­dı­ram: 1938-ci il­də mu­zey­dən çı­xıb Azər­nəş­rə tər­cü­mə­çi tə­yin olun­dum. Bu­ra­da əv­vəl­cə ki­çik əsər­lə­rin tər­cü­mə­sin­dən baş­la­dım. L. Tols­to­yun "Üç ayı", Çe­xo­vun "Van­ka", son­ra Qnut Qam­so­nun "Vik­to­ri­ya" ro­ma­nı­nı tər­cü­mə et­dim. "Qo­lod" ro­ma­nı əlim­də ya­rım­çıq qal­dı. Tə­əs­süf ki, Q. Qam­son fa­şist­lə­rə rəğ­bət bəs­lə­di­yi üçün, çox sev­di­yim, bö­yük ma­raq­la tər­cü­mə et­di­yim "Vik­to­ri­ya" ro­ma­nı­nın tər­cü­mə­si re­dak­tor - Hü­seyn Şə­ri­fov­da qal­dı və nəşr olun­ma­dı.

   Mü­ha­ri­bə çox şe­yi təx­rib et­di­yi ki­mi, mə­nim ümid­lə­ri­min ço­xu­nu da təx­rib et­di. Mü­ha­ri­bə il­lə­rin­də Uşaq­gənc­nəş­rin tap­şı­rı­ğı ilə Q. Za­ki­rin "Təm­sil­lər"inin di­li­ni sa­də­ləş­di­rib uşaq­lar üçün iş­lə­dim. Təm­sil­lər di­li ərəb, fars söz­lə­rin­dən, tər­kib­lə­rin­dən sa­də­ləş­miş hal­da nəşr olun­du, mən on­da ca­van idim, ca­van şai­rə­nin Qa­sım bəy Za­ki­rin əsə­ri üzə­rin­də apar­dı­ğım yax­şı iş de­yə­sən bə­zi yol­daş­la­rı qıcıq­lan­dır­dı, əsə­rin son­ra­kı nəşr­lə­rin­də ar­tıq mə­nim adım yo­x­du, yal­nız re­dak­to­run adı var­dı. Mə­nim yo­lum çə­tin ol­duq­ca, qə­lə­mə, poe­zi­ya­ya son­suz mə­həb­bə­tim­lə da­yan­dım.

 

 

RU­Sİ­YA İLƏ TA­NIŞ­LIQ

(1935-ci il)

 

 Xa­ti­rə­lər yu­maq ki­mi­dir, ha açır­san açı­lır. 23 ya­şım var­dı, hə­lə uzaq yo­la çıx­ma­mış­dım. Bir gün Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Cə­miy­yə­ti­nin səd­ri Ha­cı­ba­ba Nə­zər­li mə­ni ça­ğırt­dı­rıb de­di:

    - Mosk­va Çu­va­rın­da Male­yev­ka ad­la­nan yer­də ca­van­lar üçün bir ne­çə ay­lıq ədə­bi gö­rüş­lər və kurs açı­lır, bu­ra­da ən yax­şı şa­ir­lər­lə gö­rüş­lər ola­caq və ən bö­yük alim­lər si­zə mə­ru­zə­lər oxu­ya­caq­lar. Get­mək is­­tə­­yir­­si­­niz­­mi­­?

   Mən çox se­vin­dim və ra­zı­laş­dım. Ba­kı­dan mən­dən baş­qa iki nə­fər də o kur­sa get­di. No­yab­rın axı­rı idi. Qa­tar­la get­dik.

   Rus çöl­lə­ri­nin ge­niş­li­yi­ni, qar­lı rus me­şə­lə­ri­ni mən o za­man gör­düm. Mosk­va­ya ya­zı­çı­lar it­ti­fa­qı­na get­dik. Bi­zi Ma­le­yev­ka­ya yo­la sal­dı­lar. Bir sa­at­dan son­ra qar­lı bir dün­ya­ya çat­dıq. Bu dün­ya­da hər an -göy də, bu­lud­lar da, yer də, me­şə də, me­şə­də gö­rü­nən tax­ta iz­ba­lar da qar al­tın­da gö­rü­nür­dü, bu həm gö­zəl idi, həm də mə­nə gö­rə çə­tin. No­yabr­da Ba­kı­da hə­lə çox yer­də yar­paq­lar tö­kül­mə­miş­di, Ab­şe­ron­da tə­rə­vəz sa­hə­lə­ri göz ox­şa­yır­dı, tə­zə cü­cər­miş pa­yız ot­la­rı, cin­ci­lim bağ­la­rı bə­zə­miş­di, nar ağac­la­rı­nın ço­xu­nun üs­tü do­lu nar idi, bir az son­ra nər­giz gül­lə­ri bağ­lar­da açı­la­caq­dı.

   Bu­ra­da isə mart ayı­nın axı­rı­na qə­dər in­san tor­paq üzü gör­mə­yə­cək­di. Bu mə­nə qə­ri­bə gə­lir­di. Bu xalq nə qə­dər azu­qə yığ­ma­lı idi ki, bu uzun qış­da, tor­pa­ğı da qar al­tın­da qal­mış öl­kə­də özü­nü ya­şa­da bil­si­n?

   Gö­zəl­li­yə isə söz ola bil­məz­di. So­vet­lər öl­kə­si­nin hər tə­rə­fin­dən bu­ra­da gənc şa­ir­lər, ya­zı­çı­lar var idi.

 Biz də üç qız idik. Aş­qa­bad­dan, Tou­şan Ese­no­va, Mins­ki­dən Edi, Ba­kı­dan mən. Bi­zi rus mül­kə­da­rı Be­lo­vun vil­la­sın­da yer­ləş­dir­di­lər. Qız­lar, üçü­müz də bir otaq­da qa­lır­dıq: Daş­kənd­dən Xal­du­ru, Ros­tov­dan Ana­to­li Sa­fo­ronov, Mins­ki­dən Edi Oq­nes­vet­le, Ki­yev­dən Mi­ko­la Upenik, Mikola Naq­ni­be­da, Ta­ta­rıs­tan­dan Oreş­ni­kov, Mosk­va­dan Pozdn­ya­ye­va ya­dım­da­dır­lar. Mosk­va­da Ədə­biy­yat ins­ti­tu­tu­nun pro­fes­sor­la­rı bi­zə rus klas­sik ədə­biy­ya­tın­dan mə­ru­zə­lər oxu­yur­du­lar. Bi­zim əsər­lə­ri­miz də mü­za­ki­rə olu­nur­du, o il­lər mə­nim "Bol­şe­vik Zey­nəb" ad­lı poe­mam Ar­se­ni Tar­xovs­ki tə­rə­fin­dən tər­cü­mə edi­lib, çap olun­muş­du. Bu poe­ma­nın mü­za­ki­rə­sin­dən son­ra mə­ni ədə­biy­yat ins­ti­tu­tun­da sax­la­ma­ğı qə­ra­ra al­dı­lar. Pro­fes­sor Tema­fe­yev de­di: - Bu yaş­da is­te­dad­lar gə­rək mil­li zə­min­dən ay­rıl­ma­sın­lar, odur ki, mən ora­da qi­ya­bi tə­lə­bə ki­mi sax­lan­dım.

Mə­nim Mosk­va­ya Mo­le­yev­ka­ya ikin­ci sə­fə­rim 1961-ci il­də ol­du. Ay ya­rım qı­zım Xa­ti­rə ilə  bu­ra­da bir otaq­da ya­şa­dıq. "Rus me­șə­lə­ri­nin na­ğı­lı" şe­ir­lər sil­si­lə­si bu il­də ya­ran­dı. Bu il­lər mən bü­tün mü­ha­ri­bə­nin keç­di­yi əs­gər qə­bir­lə­ri­lə bə­zən­miş yol­la­rı gəz­dim. "Pet­rişşe­və" get­dim. Zo­ya həbs olu­nan ota­ğı, ası­lan ye­ri, me­şə­də qəb­ri­ni gör­düm. Vo­lo­ko­loms­ki­yə, köh­nə Ru­za şə­hə­ri­nə, "Bo­ro­di­no" mu­ze­yi­nə get­dim.

   Mən 35-ci il­də gör­dü­yüm me­şə­nin çox zo­laq­la­rı­nı fa­şist­lər doğ­ra­mış­dı­lar, gül­lə ya­ra­lı nə­həng ağac­la­ra bax­maq da kə­dər­li idi.

   Mə­nim rus tor­pa­ğı ilə ya­xın­dan ta­nış­lı­ğım bir də par­ti­zan Ali­yə Rüs­təm­bə­yo­va­nın so­ra­ğı­na get­di­yim il­lər ol­du. 1955-ci il Smo­lens­ki­yə qa­tar­la get­dim. Bu haq­da "Dağ çi­çə­yi" ad­lı şe­ir­lər ki­ta­bım­da da mü­fəs­səl yaz­mı­şam.

 

 

LE­NİNQ­RAD­DA

 

1959-cu il­də bir qrup ya­zı­çı Sal­ti­kov-Şed­rin adı­na ki­tab­xa­na­da ol­duq. Meh­di Hü­seyn, Rə­sul Rza, M. Ra­him, S. Rüs­təm, tri­bu­na­da çı­xış­lar edir, şe­ir­lər oxu­yur­duq. Sa­lon­dan bir mək­tub gəl­di ki, Sə­məd Vur­ğu­nun şe­ir­lə­rin­dən "Şa­ir, nə tez qo­cal­dın sən" ad­lı şei­ri Azər­bay­can di­lin­də oxu­yaq. Şe­ir  heç ki­min ya­dın­da de­yil­di. Yad­da­şı­mı yox­la­dım, şe­ir o qə­dər axı­cı idi ki, mə­nim yad­da­şım­da qal­mış­dı. Mən azər­bay­can­lı tə­lə­bə­lər üçün şei­ri əz­bər­dən söy­lə­dim. Bö­yük oxu sa­lo­nu­nu al­qış sə­si bü­rü­dü. Bu, Sə­məd Vur­ğun poe­zi­ya­sı­nın qüd­rə­ti idi. Rus oxu­cu­la­rı qar­şı­sın­da ba­şı­mız ucal­dı.

   Mosk­va­da bir də mən 3 ay Ka­şir yo­lu üs­tə­ki xəs­tə­xa­na­da yat­mı­şam. "Şi­mal­dan mək­tub­lar" sil­si­lə­si də bu za­man ya­zı­lıb.

 

MÜ­HA­Rİ­BƏ

 

Bu xə­bər bir çox ümid­lə­ri, ar­zu­la­rı təx­rib et­di. Bu xə­bə­ri mən Uşaq­gənc­nəşr­də eşit­dim və dər­hal bü­tün və­tən­pər­vər­lər ki­mi hər­bi ko­mis­sar­lı­ğa gəl­dim.

   Nə kü­çə­lər bir ne­çə sa­at bun­dan əv­vəl gör­dü­yüm kü­çə­lə­rə, nə də in­san­lar, o in­san­la­ra ox­şa­yır­dı.

   Kü­çə­lər­də kü­lək ka­ğız qı­rın­tı­la­rı­nı toz-tor­pa­ğa qa­tıb, ora-bu­ra uçu­rur­du. İn­san­lar hə­yə­can için­də ma­ğa­za­la­ra, hər­bi ko­mis­sar­lı­ğa, hər­bi dai­rə­lə­rə axı­şır­dı­lar. Üz­lər­də boz, aman­sız bir na­ra­hat­lıq var­dı. San­ki, bü­tün şə­hər boz bir kə­də­rə bü­rün­müş­dü.

Mən be­lə bir əh­val-ru­hiy­yə ilə hər­bi ko­mis­sar­lı­ğa gəl­dim.

Mü­ha­ri­bə­dən əv­vəl bir dəs­tə ya­zı­çı hər­bi ko­mis­sar­lıq­da xa­ri­ci dil­lər­dən bi­ri­ni öy­rə­nir­dik. Məş­ğə­lə­ni ca­van bir pol­kov­nik apa­rır­dı.

Hə­min pol­kov­ni­kin ka­bi­nə­si­nə gir­dim. Sa­lam ver­dim, de­dim: -Xa­hiş edi­rəm mə­nim kö­nül­lü or­du sı­ra­la­rı­na get­mə­yi­mə şə­ra­it ya­ra­da­sı­nız.

   Dərs­lər müd­də­tin­də pol­kov­nik mə­ni ta­nı­mış­dı. O, din­mə­di, xey­li mə­nə bax­dı, mən in­ti­zar­la göz­lə­yir­dim... Nə­ha­yət o mə­nə qə­ti səs­lə de­di:

   -Siz bu­ra­da da la­zım olar­sı­nız, in­di hər yer cəb­hə­dir. Ge­din, ça­ğı­rı­lan­da gə­lər­si­niz. - Be­lə­lik­lə, mən heç za­man cəb­hə­yə ça­ğı­rıl­ma­dım.

   Ya­vaş-ya­vaş ya­zı­çı­lar hər­bi pal­tar ge­yib, ara­mız­dan ge­dir­di­lər. Sü­ley­man Rüs­təm, Sə­məd Vur­ğun mün­tə­zəm ola­raq müx­tə­lif is­ti­qa­mət­də cəb­hə­lər­də dö­yüş­çü­lər­lə gö­rüş­də olur­du­lar. Əli Və­li­yev, Ən­vər Məm­məd­xan­lı, Ən­vər Əli­bəy­li, Rə­sul Rza, Na­tiq, Ən­vər Qa­zı­yev, Zey­nal Cab­bar­za­də, Ta­tul, Sü­ley­man Və­li­yev, Əh­məd Cə­mil, İs­ma­yıl Şıx­lı, Məm­məd Aran­lı, Tey­mur El­çin, da­ha bir çox ya­zı­çı, şa­ir mün­tə­zəm or­du sı­ra­la­rın­da, ön cəb­hə­də dö­yü­şür­dü­lər.

   Biz ar­xa­da qa­lan ya­zı­çı­lar or­du his­sə­lə­ri­lə gö­rüş­lə­rə ge­dir­dik. Fa­şizm əley­hi­nə əsər­lər­lə hər­bi his­sə­lər­də, ra­dio­da çı­xış­lar edir­dik. Ge­cə­lər ida­rə­lər­də növ­bət­çi olur­duq. Ya­dım­da­dır, bir ge­cə Sal­yans­ki ka­zar­ma­ya çı­xı­şa ge­dir­dik. Ha­mı­mız - Vur­ğun, Ra­him, Əh­məd Cə­mil, Tə­lət Ey­yu­bov, Adil Ba­ba­yev (ya­dım­da bun­lar qa­lıb) gə­lən ma­şın dağ üs­tü­nə çı­xan­da aşa­ğı­da şə­hər zül­mət için­də gö­rün­məz ol­du. Mən bu də­qi­qə­lər­də ürə­yim­də elə güc­lü bir qə­zəb his­si, düş­mə­nə elə bir kin hiss et­dim ki, o də­qi­qə­lər­də tək­ba­şı­na dö­yü­şə gi­rə bi­lər, ya­xud si­nəm­lə düş­mən pu­lem­yo­tu­nu sön­dü­rə bi­lər­dim.

   Əsl xoş­bəxt­lik de­mə ki dinc­lik, sülh il­lə­ri imiş, in­di heç kə­sin ya­dı­na nə yay­laq­la­ra get­mək, nə bə­zək-dü­zək, nə yax­şı ge­yim­lər dü­şür­dü. İn­san­lar yal­nız təh­lü­kə­siz hə­yat ya­şa­maq is­tə­yir­di­lər.

 

 

XƏ­YAL­DA QAL­MIŞ GÜN­LƏR

 

Mü­ha­ri­bə­dən əv­vəl bir də­fə  uça-uça, fə­rəh­li duy­ğu­lar­la Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na ge­dir­dim. Yol­da çox za­ra­fat­cıl olan Əvəz Sa­dı­ğa rast gəl­dim, o, mə­ni sax­la­dı. Bir mə­nə bax­dı, bir əlim­də­ki sum­ka­ya... Sum­ka ka­ğız­la do­lu idi, ma­ki­na­da yaz­dır­maq üçün tə­zə şe­ir­lə­ri­mi apa­rır­dım.

   Əvəz Sa­dıq, özü­nə­məx­sus bir yu­mor­la, çox cid­di bir gör­kəm alb de­di:

  - Bu ka­ğız, ki­tab, şe­ir, şa­ir­lik öz ye­rin­də, ya­dın­dan çı­xar­ma ki, sən qız­san, özü­nə ailə qur­ma­lı­san, ana ol­ma­lı­san, bu nə­di­r? Özü­nü qu­ru­dub şei­rin vəcd alə­mi­nə  uç­mu­san, qız­la­rın çan­ta­sın­da ətir olur, tor­lu yay­lıq­lar, bə­zək şey­lə­ri olur. Sən isə... - da­lı­nı de­mə­di.

   Bu söz­lər mə­nə qə­ri­bə gə­lir, çün­ki mə­nim üçün her bir şey: ailə də, xos­bəxt­lik də bu qa­ra­la­dı­ğım ka­ğız­la­rın ara­sın­da idi. Mən Əvəz  Sa­dı­ğa de­dim:

   -Hər şe­yin vax­tı var, mən­dən ni­ga­ran ol­ma­yın. - Tə­ləm-tə­lə­sik get­mək is­tə­dim. O əla­və et­di:

   - Vaxt ke­çir ey!

   Doğ­ru­dan da mən 29 ya­şın­da ərə get­dim. 30 ya­şın­da ana ol­dum.

   Yax­şı ki bu be­lə ol­du. Mən ca­van yaş­la­rım­da ərə get­səy­dim, bəl­kə də elə bir ailə­yə, elə bir şəx­sə qis­mət olar­dim ki, bü­tün ar­zu­la­rım, şei­rim, sə­nə­tim ailə bu­rul­ğa­nın­da məhv olar­dı.

   Mən özü­mü poe­zi­ya­ya həsr et­dim. Qar­şım­da yol­lar hə­mi­şə ha­mar ol­ma­dı, bu yol­lar­da çox bə­rə­lə­rə, bənd­lə­rə, in­saf­sız adam­lara rast gəl­dim. La­kin ruh­dan düş­mə­dim.

   Ya­dım­da­dır: Aka­de­mi­ya­nın bö­yük sa­lo­nun­da şa­ir­lər, tə­zə əsər­lər haq­qın­da söh­bət ge­dir­di. Mən də bir sı­ra yol­daş­lar­la pri­zi­di­um­da otur­muş­dum. O il­lər mə­nim “Cə­mi­lə” haq­qın­da­kı "Əl­ca­za­ir­li qız" poe­mam da nəşr olu­nub, oxu­cu­lar tə­rə­fin­dən yax­şı qiy­mət al­mış­dı, la­kin bu­na ba­xan kim idi.

   Bu ərə­fə­də yu­xan­da de­di­yim məc­lis­də bə­zi or­ta sə­viy­yə­li əsər­lə­rin da­xil­də, xa­ric­də ar­xa­sı möh­kəm mü­əl­lif­lə­ri haq­qın­da tə­rif­lər həd­di­ni aş­dı. Elə bu za­man Meh­di Hü­seyn (ic­la­sın səd­ri) mə­nə bax­dı. Gö­rü­nür ya­zı­çı vic­da­nı­nın hök­müy­lə mə­nə bu məz­mun­da iki xır­da ka­ğız­lar­da bu qeyd­lə­ri­ni gön­dər­di:

   "Hör­mət­li Mir­va­rid, sə­nin haq­qın­da mən də, o bi­ri yol­daş­lar da çox haq­sız­lıq edi­rik. Gö­rü­nür bu on­dan­dır ki, sən basşqa­ları ki­mi gö­zə so­xul­ma­ğı sev­mir­sən. Am­ma bu və­ziy­yət sə­nin poe­zi­ya­nın qiy­mə­ti­ni zər­rə qə­dər azalt­ma­yır. Bu poe­zi­ya­nı mən bü­tün qəl­bim­lə se­vi­rəm, baş­qa­la­rı da se­vir"

                                                                                                        H. MEH­Dİ. 5. lll. 58.

 

İkin­ci qeyd əs­ki əlif­ba ilə ye­nə hə­min ic­las­da, hə­min ta­rix­də.

"Mir­va­rid, mən çox is­tər­dim ki, əl­li-yüz il son­ra sə­nin ar­xi­vi­ni təd­qiq et­dik­lə­ri za­man, mə­nim də bu mək­tu­bu­mu ta­pıb, heç ol­ma­sa mə­ni bu mək­tub­la xa­tir­la­sın­lar". Bu qeyd­lər mə­nim ar­xi­vim­də sax­la­nır.

 

MEH­Dİ HÜ­SEYN

 

Ye­nə də ge­ri qa­yı­dı­ram:

Ba­cım, nə­ha­yət, 26 ya­şın­da, ana­mın qoy­du­ğu və­də­dən bir il son­ra ər evi­nə get­di. Bu gənc or­ta, ali təh­si­li­ni bi­zim­lə ey­ni elm oca­ğın­da al­mış­dı. O, ba­cı­mı Ta­qo­run mən­sur şe­ir­lə­ri­lə, Tur­ge­ne­vin "Nə gö­zəl­di, nə tə­zə idi gül­lər", Fü­zu­li­nin qə­zəl­lə­ri və dün­ya ədə­biy­ya­tın­da­kı mə­həb­bət das­tan­la­rı və mən­də sax­la­nan  mək­tub­la­rı ilə özü­nə bağ­la­dı.

   Bir dul qa­dı­nın oğ­lu, öh­də­sin­də ər­dən bo­şan­mış ba­cı­sı, ba­cı­sı­nın iki uşa­ğı, ana­sı, Ba­kı­da evi, eşi­yi, cib­dən ka­sıb tə­lə­bə, mə­nə­vi cə­hət­dən zən­gin və ba­cı­mın ru­hu­nu bu əsər­lər­lə özü­nə bağ­la­yan bu gənc, fi­lo­lo­ji elm­lər dok­to­ru də­rə­cə­si­nə yük­sə­lən Mir­za­ğa Qu­lu­za­də idi. Anam, ba­cı­mı sal­yan­lı oğ­lu­na ver­mə­yə ra­zı de­yil­di. La­kin ba­cım ana­mın ra­zı­lı­ğı­nı al­ma­ğa mü­vəf­fəq ol­du. Axı­ra qə­dər şe­ir, mu­si­qi o evin bə­zə­yi ol­du. O gənc gö­zəl tar ça­lır­dı, yax­şı, hə­zin səs­ilə oxu­yur­du. Ba­cı­ma qar­şı hə­mi­şə yük­sək in­sa­ni mü­na­si­bət, lə­ya­qət his­si­lə ya­na­şır­dı. Lə­ya­qət­də on­lar bir-bi­ri­ni ta­mam­la­yır­dı­lar. Sə­da­qət­də isə ba­cım çox üs­tün idi. On­la­rın hər iki­si ədə­biy­yat­dan ali mək­təb­də mü­əl­lim idi­lər, bir-bi­ri­ni ta­mam­la­yır­dı­lar.

   Mə­nə gə­lin­cə, mən öz nəs­li­miz­dən köh­nə zi­ya­lı oğ­lu, ata-ana­sı­nın bü­tün zi­ya­lı vər­diş­lə­ri­ni mə­nim­sə­miş bir gənc­lə hə­yat qur­dum. O, ti­ki­liş mü­hən­di­si idi, çox nə­cib əl iş­lə­ri, nəcib vərdişləri var­dı. Sö­zün­də bü­töv, açıq ürək­li, si­ya­sət­dən uzaq, tə­miz əx­laq­lı, çox utan­caq, bö­yük-ki­çik yo­lu göz­lə­yən bir gənc idi.

   La­kin mü­ha­ri­bə çox fə­la­kət­lər tö­rət­di­yi ki­mi bi­zim də bü­növ­rə­mi­zi sar­sıt­dı.

   Onu cəb­hə­yə apar­dı­lar. 4 il Uk­ray­na və Uzaq şərq cəb­hə­sin­də qal­dı və ora­dan ta­ma­mi­lə baş­qa bir in­san qa­yıt­dı. Bu gənc məi­şət­də, dav­ra­nış­da zi­ya­lı vər­diş­lə­ri­nə sa­hib ol­sa da mü­ta­liə­si yox idi. Cəb­hə­yə ge­də­nə qə­dər bu ka­sad­lıq on­da o qə­dər də hiss olun­mur­du, bü­tün ailə­miz­lə mən onu uşaq­lıq­dan ta­nı­yır­dım və lə­ya­qə­ti­nə, ədəb ər­ka­nı­na, səmimiyyətinə gö­rə onu çox is­tə­yir­dik.

   1941-ci ilin may ayın­ın 10-da mə­nə tə­zə evin aça­rı­nı ver­di­lər. Ma­yın axı­rı­na ya­xın ba­cım 4-cü Pa­ral­lel kü­çə­sin­dən kö­çüb bi­zə gəl­di, biz Kis­lo­vods­ki­yə get­mə­yə ha­zır­la­şır­dıq.

   La­kin sə­fə­ri­miz baş tut­ma­dı, çün­ki mü­ha­ri­bə baş­lan­dı. Mü­ha­ri­bə­nin ilk gün­lə­ri düş­mən təy­ya­rə­lə­ri tez-tez Ba­kı sə­ma­sın­da kəş­fiy­yat uçuş­la­rı­na gə­lir­di. Şə­hər­də ha­va siq­na­lı baş­la­yır­dı. Biz heç bir şə­rai­ti ol­ma­yan zir­zə­mi­yə dü­şür­dük. Odur ki, ba­cım 7-ay­lıq oğ­lu­nu gö­tü­rüb anam­la Əli­bay­ram­lı­nın kən­di­nə, ora­dan da Tif­li­sə, hər­bi ştab­da iş­lə­yən əri­nin ya­nı­na get­di.

Anam, oğul həs­rət­li ol­du­ğu üçün bu uşa­ğa çox bağ­lı idi. Odur ki, uşaq­dan ay­rıl­ma­yıb, özü də on­lar­la get­miş­di.

  Mən də uşa­ğa çox bağ­lı idim, bir həf­tə onun imək­lə­di­yi ye­ri sü­pür­mə­yə əlim gəl­mə­di. Qa­pı­la­rı ör­tə bil­mir, elə hey onun üçün da­rı­xıb, ağ­la­yır­dım.

  Gənc­lik­də göz yaş­la­rı nə qə­dər sə­xa­vət­li olur­muş. 1942-ci ilin av­qust ayın­da mə­nim hə­yat yol­da­şı­mı da or­du sı­ra­la­rı­na ça­ğır­dı­lar. Mən ha­mi­lə idim. Ev­də cə­mi­si 1500 ma­nat pu­lu­muz var­dı. Mən bu pu­lun ha­mı­sı­nı or­du­ya ge­dən yol­da­şı­ma ver­dim.

   Bi­rin­ci gün, mən hər­bi ko­mis­sar­lıq­dan qa­yı­dan­da gör­düm qa­pı­mın ağ­zın­da bir mə­lək otu­rub. Bu mə­nim mə­lək si­ma­li, köv­rək ürək­li, əziz, fə­da­kar Sa­ya­lı xanım nə­nəmdir. O, bu xə­bə­ri eşi­dən ki­mi av­qus­tun cır­ha­cı­rın­da Höv­san­dan gəl­miş­di, tər için­də idi.

  Mən onu öpüb, qu­caq­la­yıb evə apar­dım. Evi­mə, mə­nim kə­də­ri­min üs­tü­nə san­ki gü­nəş işı­ğı düş­dü.

   Biz nə­və­lər nə­nə­mi­zi çox, həd­dən çox se­vir­dik. O, heç vaxt bi­zə acı söz de­yib, üs­tü­mü­zə acıq­lan­ma­mış­dı. Biz iki ba­cı onun bö­yük qı­zı bəd­bəxt Ca­va­hi­rin əziz ba­la­la­rı idik. Nə­nə­miz də bi­zim ikin­ci ana­mız idi. Mə­nim ha­mi­lə­li­yi­min son gün­lə­ri idi. Nə­nə­min məs­lə­hə­ti ilə Əli­bay­ram­lı kən­din­də ana­mın, ba­cı­mın ya­nı­na get­mə­li idim. Bu kənd həm də Tif­li­sə ya­xın idi. Be­lə dü­şü­nür­dü­lər ki, do­ğum Ba­kı­da ol­sa mə­ni hi­ma­yə edə­cək bir kə­sim yox­dur, Tif­lis­də olsa qo­hum-əq­ra­ba­nın ya­xı­nın­da ola­ram.

   Be­lə bir fər­ziy­yə ilə mən yo­la ha­zır­laş­dım. Nə­nəm mə­ni ev­dən xe­yir-dua­lar­la yo­la sal­dı. Əziz nə­nəm, mə­lək nə­nəm! Bəl­kə də onun xe­yir-dua­la­rı mə­ni o, xalq de­miş­kən, "dar köy­nək­dən" sağ­lam, xə­tər­siz çı­xart­dı.

  Qa­ta­ra mə­ni ya­zı­çı­lar it­ti­fa­qın­da iş­lə­yən bir yə­hu­di ar­vad və Əmi­nə Dil­ba­zi yo­la sal­dı­lar. Ye­rim yum­şaq va­qon­da idi, şə­hər, yol­lar o ge­cə zül­mət için­də idi, çün­ki düş­mən bas­qı­nı göz­lə­ni­lir­di.

 

QA­TAR­DA DO­ĞUM

 

Qa­tar Bi­lə­cə­ri­dən ötən­də mən özü­mü çox pis hiss et­dim. Hey­bət stan­si­ya­sın­da mə­ni, əş­ya­la­rı­mı qa­tar­dan dü­şür­dü­lər, çün­ki ora­dan mə­ni Ba­kı­ya qay­tar­maq is­tə­yir­di­lər. Mən qa­ran­lıq plat­for­ma­da da­yan­mış­dım. Vağ­zal xey­li uzaq­da qal­mış­dı. Vağ­za­la ge­dən adam qa­yı­dıb de­di: - on­la­rın ma­şı­nı elə in­di­cə yo­la dü­şüb, odur ki, on­lar qa­dı­nı qə­bul et­mir­lər.

  Mə­ni qa­ta­ra da gö­tür­mür­dü­lər, zül­mət plat­for­ma­da qal­mış­dım. Bi­rin­ci, ikin­ci zəng ça­lı­nan­da mən bə­ləd­çi­dən mə­ni ge­ri gö­tür­mək üçün tə­kid et­dim, o su­sur­du, üçün­cü zəng ça­lı­nan­da çox cid­di tə­lə­bim­dən son­ra mə­ni qa­ta­ra qal­dır­dı­lar. Qə­ri­bə bu­ra­sı­dır ki, elə ağır də­qi­qə­lər­də mən qə­zəb­li idim, an­caq heç gö­züm də ya­şar­ma­dı. Mən yal­var­mır, tə­ləb edir­dim. O sa­kit, səs­siz, utan­caq məx­luq in­di tə­ləb­kar, qə­zəb­li, hökm­ran, on­la­rı mə­su­liy­yət­lə qor­xu­dan bir ha­ki­mə çev­ril­miş­di, bu hökm­ran­lıq mə­nə kö­mək et­di.

   Mə­ni yum­şaq va­qon­dan gö­tü­rüb, şəf­qət ba­cı­sı olan 3-cü va­qo­na apar­dı­lar.

   Bu­ra əs­gər­lər­lə do­lu idi, adam­lar yer­də elə sıx otur­muş­du­lar ki, ku­pe­yə keç­mək üçün ayaq qoy­ma­ğa yer yox idi. Nə­ha­yət, çə­tin­lik­lə ku­pe­yə keç­dim. Şəf­qət ba­cı­sı ca­van rus qı­zı idi. O, mə­ni qə­bul et­mə­di, - mən heç vax­tı do­ğum­da iş­ti­rak et­mə­mi­şəm, de­yib ku­pe­dən çıx­ıb getdi.

   Mən ye­nə də qorx­ma­dım, qu­ru taxt­da otu­rub, - ay al­lah, - de­dim.

   İçə­ri qa­ra­saç­lı, uca­boy­lu, gö­zəl bir azər­bay­can­lı qı­zı gir­di, de­di: - Siz al­la­hı ça­ğır­dı­nız, al­lah mə­ni si­zə kö­mək­çi gön­dər­di. Hər iki­miz bu za­ra­fat­dan gül­dük.

   Sə­hər sa­at 7-də dün­ya­ya bir qız öv­la­dı gəl­di. O, çox in­cə, tə­miz kör­pə idi.

   Ya­nım­da bir ça­ma­dan uşa­ğa la­zım olan pal­tar­lar var idi. Uşaq sūd ki­mi ağ idi, uzun, qa­ra saç­la­rı al­nı­na tö­kül­müş­dü. Uzun, sıx kir­pik­lə­ri, iri, işıq­lı göz­lə­ri, ge­niş al­nı var­dı. Kör­pə bu işıq­lı göz­lə­ri­ni tor­pa­ğı­na qan çi­lən­miş dün­ya­ya açır­dı. Uşaq ağ­la­yan­da mən onu qu­ca­ğı­ma bas­dım.

   Gən­cə vağ­za­lın­da qa­tar da­ya­nan­da, mə­nə vağ­zal­dan bir qab bu­lan­lıq qay­nar su gə­tir­di­lər. Mən o su­yu ya­na-ya­na iç­dim. Bu za­man qa­ta­ra qo­hum­la­rım, dil­ba­zi­lər­dən Əzi­zə ilə Sə­nəm çıx­dı, çox tə­kid elə­di­lər, on­la­rın ev­lə­ri­nə get­mə­dim. Mən Ba­kı­dan çı­xan­da Əmi­nə zəng edib, on­la­ra xə­bər ve­rib­miş.

   Aks­ta­fa vağ­za­lı­na ça­tan­da tə­zə pal­tar gey­dim, da­ran­dım, uşa­ğı ca­van bir əs­gər gö­tür­dü. Mən şəf­qət ba­cı­sı ilə qa­tar­dan düş­düm.

   Mə­ni Aks­ta­fa­da­kı do­ğum evi­nə gə­tir­di­lər. Mən­dən baş­qa bu­ra­da 4 qa­dın ya­tır­dı, on­la­rın uşaq­la­rı qə­ri­bə idi­lər: də­ri­lə­ri­nin üs­tün­də elə bil mü­şəm­bə tə­bə­qə­si var­dı.

   Mə­nim qı­zım isə mə­nə gü­nəş şüa­sı ki­mi par­laq gö­rü­nür­dü. Mən onu se­vir­dim, bir zən­cir mə­nim san­ki bü­tün var­lı­ğı­mı, fi­kir­lə­ri­mi, xə­yal­la­rı­mı bu ba­la­ca məx­lu­qa bağ­la­mış­dı. Mən o 4 nə­fər kör­pə­ni də se­vir­dim. La­kin qı­zı­mı ha­mı­dan çox...

 

YE­NƏ BA­CIM

 

   Mü­ha­ri­bə­nin qız­ğın ge­dən ay­la­rı idi. Mi­nik mə­sə­lə­si çə­tin­di.

Ba­cım mən qal­dı­ğım do­ğum evin­dən çox uzaq As­lan­bəy­li kən­din­də mü­əl­li­mə idi. Mə­nim və­ziy­yə­ti­mi eşi­dib, "qız qar­da­şım" Ya­qut bir də gör­düm pən­cə­rə­mi dö­yür. Mat qal­dim. As­lan­bəy­li, Sa­lah­lı, Qa­zax, Aks­ta­fa -  bu uzun yol­la­rı nə  ilə gə­lib.

   Mə­nim qız­dır­mam yük­sək idi. O, mə­nə Aks­ta­fa­da, qo­hum­la­rı­mı­zın evin­də bi­şi­rib is­ti süd, ye­mək, mey­və gə­tir­miş­di.

   Qı­zı­mın adı­nı da ba­cım qoy­du. De­di: ata­sı cab­hə­də­dir, qoy adı Xa­ti­rə ol­sun. Mən 4 ay Əli­bay­ram­lı kən­din­də, anam­la ba­cı­mın mə­həb­bə­ti, nə­va­zi­şi ara­sın­da ya­şa­dım.

   Ba­cım­la mən hər iki­miz ro­man­tik duy­ğu­lar­la ya­şa­yı­rıq. La­kin o na­sir ol­du­ğu üçün rea­liz­mi ro­man­ti­ka­ya üs­tün gə­lir­di. Ba­cım 18 ya­şın­da se­mi­na­ri­ya­nı bi­ti­rib Qa­zax ra­yo­nu­nun Daş­sa­la­hı kən­din­də mü­əl­lim iş­lə­di. Bu mək­təb ba­ba­mın 6 otaq­lı evin­də idi. Nə­nəm hə­lə də ora­da ya­şa­yır­dı. O qan­lı-qa­da­lı il­lər­də sin­fi mən­su­biy­yə­ti­nə gö­rə ba­ba­mı həbs et­miş­di­lər. Mə­nim oğul cəsa­rət­li 18 yaş­lı ba­cım Ya­qut ba­ba­mın ax­ta­rı­şı­na çı­xır, Qa­zax həbs­xa­na­sın­da tap­ma­yıb Gən­cə­yə ge­dib. Ca­van qız ba­ba­mın pal-pal­ta­rı dol­du­rul­mul­muş ağır ça­ma­da­nı çə­kə-çə­kə ora­da­kı həbs­xa­na­da ba­ba­mı ax­ta­rıb tap­mır və da­xi­li iş­lər rəi­si Şa­ban­bə­yo­vun qə­bu­lu­na düş­mək üçün ki­şi­lə­rin ürək edib ge­də bil­mə­di­yi o qor­xu­lu ida­rə­yə ge­dir. Qa­pı­da da­ya­nan gö­zət­çi­lər di­li-do­da­ğı qu­ru­muş bu cü­rət­li qı­zı qə­bu­la bu­ra­xı­lar. Ba­cım da­nı­şır­dı:

   - Şa­ban­bə­yov mə­ni gö­rən­də tə­əc­cüb his­si­lə qar­şı­la­dı. Nə üçün gəl­di­yi­mi so­rus­du, de­dim: qo­ca ba­bamı ax­ta­rı­ram. Təh­si­li­mi so­rus­du, se­mi­na­ri­ya­da oxu­du­ğu­mu bi­lən­də də­rin fik­rə get­di; üzü­nə elə bil kə­dər du­ma­nı çök­dü. Xey­li ax­ta­rış­dan son­ra çox mər­hə­mət­li bir səs­lə, - sə­nin ba­ban Ba­kı­da də­niz kə­na­rın­da­kı həbs­xa­na­da­dır, - de­di. Mə­nə bir ka­ğız ver­di. Bu ka­ğız­la sə­ni ora­ya bu­ra­xa­caq­lar, de­yib qa­pı­da du­ran gö­zət­çi­ni ça­ğı­rıb de­di: - bu qı­zı özün Gən­cə vağ­zalln­dan yo­la sal.

   Mən Ba­kı­ya gəl­dim. O həbs­xa­na­nın rəi­si köh­nə çe­kist­lər­dən bi­ri idi. O da mə­ni çox gü­lər üz­lə qar­şı­la­dı, əh­va­la­tı da­nış­dım, mə­nə Qa­zax­dan olan bir ne­çə dus­ta­ğın şək­li­ni gös­tər­di. Ta­nı­dıq­la­rım da ol­du, an­caq ta­nı­mı­ram de­dim. Ba­ba­mın şək­li­ni gös­tə­rən­də mə­ni ağ­la­maq tut­du. De­dim bu mə­nim ba­bam­dır. Ba­bam­la mə­ni gö­rüş­dür­dü­lər, pal-pal­ta­rı­nı ver­dim. Bir ne­çə ay­dan son­ra ba­ba­mı həbsxanadan bu­rax­dı­lar.

Ba­bam həbs­xa­na­dan bir­ba­şa bi­zim Tə­zə­pir məs­ci­di­nin ya­xı­nın­da ki­ra­yə et­di­yi­miz ota­ğı­mı­za gəl­di. Bu nov­ruz bay­ra­mı ərə­fə­sin­də ol­muş­du. Ba­bam bir qo­yun alıb kəs­dir­di, ya­rı­sı­nı yox­sul qon­şu­la­ra pay­la­dı, ya­rı­sı bi­zə qal­dı. Bir ne­çə gün­dən son­ra o kən­də qa­yıt­dı. Bu bi­zim ba­bam­la son gö­rü­şü­müz ol­du. Mə­nim ba­cım be­lə qız idi. Ana­mın və­fa­tın­dan son­ra mən mey­li­mi tam ona sal­mış­dım. Hər şe­yi onun­la məs­lə­hət­ləş­mə­yi se­vir­dim. Bə­zi mə­sə­lə­lər­də hər­dən o haq­siz da olan­da mən heç vaxt ona söz qay­tar­maz­dım. O, oxu­du­ğu ki­tab­lar­dan bə­yən­di­yi par­ça­la­rı te­le­fon­la mə­nə oxu­yar­dı. Onun oxu­du­ğu bu ba­ya­tı heç ya­dım­dan çıx­mır:

 

Gül adam­lar

Xas­söh­bət gül adam­lar

Bül­bü­lün göz yaş­la­rı

Hər sə­hər gü­lə dam­lar.

 

 

 

AİLƏ Kİ­ÇİK DÖV­LƏT­DİR

 

   Mən hə­yat­da hər qı­za, hər gə­li­nə ana ol­maq səa­də­ti ar­zu edi­rəm.

   "Gə­lin­lik" və "ana­lıq" öm­rün çi­çək­lə­rə bü­rü­nən ba­har fəs­li­dir.

Öv­lad in­sa­nı dün­ya­ya bağ­la­yan, öm­rü işıq­lan­dı­ran, kön­lü qa­nad­lan­dı­ran ül­vi, se­hir­li bir duy­ğu­dur, mə­həb­bət­dir.

  Ailə hə­ya­tı ol­ma­yan ömür ya­rım­çıq ömür­dür.

  Bü­tün iz­ti­rab­la­rıy­la, se­vin­ci­lə, məh­ru­miy­yət­lə­ri­lə, gü­lü­şü, göz yaş­la­rıy­la ailə hə­ya­tı mü­qəd­dəs­dir.

O, işıq­lı, gü­nəş­li ye­ni bir dün­ya­dır. Bu elə bir aləm­dir ki, bu­ra­da se­yir­çi yox, gə­rək iş­ti­rak­çı ola­san. Acı ağ­la­ma­ğı­nı da, şi­rin gül­mə­yi­ni də gə­rək özün da­da­san və bu­nun­la zən­gin­lə­şə­sən, müd­rik­lə­şə­sən.

  Mən ailə mə­su­liy­yə­ti­ni əs­gə­ri and ki­mi qə­bul et­miş­dim.

  Mar­şa­lı xa­in, təd­bir­siz, bi­lik­siz, mə­su­liy­yət­siz çı­xan or­du­nun əs­gər­lə­ri pə­rən dü­şür, sən­gər­lə­ri da­ğı­lır.

   Əs­gər­lə­ri tə­lim­siz mar­şal, düş­mə­nə əsir dü­şür. Be­lə­cə bir-bi­ri­nə bağ­lı ol­ma­yan ailə üzv­lə­ri­nin hər han­sı­nın səh­vi bu­na bən­zə­yir.

  Bir də ki, evin dörd di­va­rın­dan bi­ri zə­də­lən­sə, be­lə ev hə­mi­şə uç­maq təh­lü­kə­si qar­şı­sın­da qa­la­caq. Ora­da ya­şa­yan­la­rı nə göz­lə­di­yi mə­lum­dur: ölüm, ya­xud əbə­di şi­kəst­lik.

   Mə­nim ailə­mi də mü­ha­ri­bə be­lə șikəst et­di. Cəb­hə­dən 8 ay mün­tə­zəm mək­tub al­dım, bu mək­tub­lar mə­nə mə­nə­vi da­yaq ol­du. Hə­ya­tı­mı ye­ni duy­ğu­lar­la zən­gin­ləş­dir­di. Tən­qi­din və ümu­mi oxu­cu­la­rın rə­yi­nə gö­rə, bu ye­ni duy­ğu­lar şe­ir­le­rim­də də bir ye­ni­lik ya­rat­dı.

   Öm­rüm-öm­rə ca­lan­mış­dı... Bu ba­la­ca var­lıq, bu süd qo­xu­lu nə­fəs, gü­lüb, ağ­la­yan do­daq­lar hə­yatım­da işıq­lı bir ul­duz ol­du.

   Otur­ma­ğa baş­la­dı, dil aç­dı, ayaq tut­du, ye­ri­di, bir ya­şın­da sər­bəst da­nış­dı, 8 ayın­da müs­tə­qil ye­ri­di, evim se­vinc­lə dol­du. Onun qay­ğı­la­rı çə­tin idi, çə­tin ol­duq­ca şi­rin... Bu mə­ni inad­lı fəa­liy­yə­tə, şei­rə, əmə­yə bağ­la­yan bir duy­ğu idi.

   Mən onu ya­şat­ma­lı idim. Əsər­lər az nəşr olu­nur­du, qo­na­rar­lar az idi. Ki­tab­lar isə heç çap olun­mur­du. Mə­nim şe­ir­lə­rim mü­ha­ri­bə il­lə­rin­də yal­nız döv­rü mət­bu­at­da çap olu­nur­du, bir də bir-iki xır­da ki­tab. Çün­ki "Hər şey mü­ha­ri­bə üçün" şüa­rıy­la ya­şa­yır­dıq. Həm süd ve­rən ana­ya, həm uşa­ğa qənd, süd, mey­və şi­rə­si la­zım idi. Hər şey­dən əv­vəl ana sü­dü.

  Ana qi­da­lı ye­mək­lər­dən məh­rum idi. Onun üçün ana sü­dü uşa­ğa az­lıq edir­di.

  Mü­ha­ri­bə aman­sız... qı­zım kör­pə,  özüm zə­if, ana duy­ğu­la­rı alov­lu... İla­hi bu nə duy­ğu, nə mə­həb­bət idi!..

  Mən ana­nı bü­tün zər­rə­lə­rin­də işıq ya­nan bir var­lı­ğa bən­zə­di­rəm. Mə­həb­bət işı­ğı!..

  Qı­zın üç ayı olan­da mən Ba­kı­ya qa­yı­dıb, or­ta sa­vad­lı bir da­yə tut­dum. O 32-33 yaş­la­rın­da yük­sək əx­la­qi key­fiy­yət­lə­rə sa­hib, tə­miz­kar, işə mə­su­liy­yət­li, uşa­ğa çox diq­qət­li, mə­həb­bət­li, la­kin çox ağır tə­bi­ət­li qız idi.

   Mən hə­ya­tım­da çox məh­dud ya­şa­dı­ğım an­lar­da da mad­di məh­ru­miy­yət­dən şi­ka­yət et­mə­mi­şəm. Hə­yat mə­nə nə ve­rib­sə o mə­nə hə­mi­şə çox gö­rü­nüb.

   Uşaq bir az bö­yü­yən­də sü­dü kəs­di­lər. İn­di ona şi­rin çay, ye­mək ver­mək la­zım idi. Bir də­fə 800 ma­nat ve­rib, əl­dən 200 qram pe­sok al­dım. Bu­nu an­caq uşa­ğa sərf edir­dik.

   Kənd­dən no­yabr ayın­da qa­yıt­dım. Bir az­dan tro­pik mal­ya­ri­ya xəs­tə­li­yi­nə tu­tul­dum. Gü­na­şı­rı tit­rə­dir­dim, qız­dır­mam 39-40 də­rə­cə­yə yük­sə­lir­di. Gü­nün axı­rın­da qız­dır­mam dü­şür­dü, mən du­rub gö­rüş­lə­rə ge­dir, növ­bət­çi olur, öz sto­lum ar­xa­sın­da hə­vəs­lə iş­lə­yir­dim, ruh düş­gün­lü­yüm əs­la yox idi.

   Bu­nun üçün gənc­li­yi­mə min­nət­da­ram. Mən bu gənc­lik qüv­və­si­nin sa­yə­sin­də hə­mi­şə fəa­liy­yət­də olur­dum.

   Nə­ha­yət ikin­ci il bi­zə ma­ğa­za aç­dı­lar, mə­nə 2-ci də­rə­cə­li ki­tab­çası ver­di­lər. Mə­nə ve­ri­lən ər­zaq, ar­tıq­la­ma­sı ilə mə­nə ça­tır­dı.

   Kənd­dən bir az yar­ma, ət qo­vur­ma­sı gə­tir­miş­dim. Bu­nu ba­cım mə­nə tə­da­rük elə­miş­di. Kənd de­yən­də bir əh­va­lat ya­dı­ma düş­dü. Mə­nim qı­zım iki ay­lıq olan­da ba­cım oğ­lu­nun 2 ya­şı var­dı. Və­fa uşa­ğı gö­rən ki­mi de­di: - Bu kuk­la­dır. - Son­ra onu elə ku­ka, ku­ka de­yə ça­ğır­dı. Bun­dan son­ra uzun müd­dət qı­zın adı Ku­ka ça­ğı­rıl­dı.

    Qı­zın be­şi­yi­ni ev­də­ki tax­ta tax­tın üs­tü­nə qoy­muş­duq. Qı­zın qa­ra, çox işıq­lı göz­lə­ri var­dı. Anam içə­ri gi­rən­də gö­rür qız işıq­lı göz­lə­ri­ni açıb, Və­fa­ya ba­xır, Və­fa da bar­ma­ğı ilə nə isə elə­yir, anam tez onun əli­ni tu­tub de­yir:- Nə elə­yir­sə­n? Və­fa de­yir: - Kuk­la­nın mun­cu­qa­rı­nı özü­mə gö­tür­mək is­tə­yi­rəm...

 

 

İN­Tİ­ZAR­LI İL­LƏR

 

Sək­kiz ay­dan son­ra cəb­hə­dən gə­lən mək­tub­la­rın ara­sı kə­sil­di. Mü­ha­ri­bə­nin mad­di, mə­nə­vi ağır­lı­ğı, xəs­tə­lik, tək­lik, yor­ğun­luq mə­ni be­lə sar­sıt­ma­mış­dı. Bil­mir­dim ki, mü­ha­ri­bə­də ya­ra­la­nıb, şi­kəst olub. Ona dal­ba­dal mək­tub ya­zır­dım:

-Ya­­ra­­lı­­san­­mı­­? Əsir­­sən­­mi­­? Par­­ti­­zan­­san­­mı­­? Xəs­­tə­­sən­­mi­­? Ha­ra­da­san, yaz, mən sər­həd­lər ke­çib, sə­nə kö­mə­yə gə­lə­rəm. - Mən özüm­də bu qüv­və­ni hiss edir­dim. Qı­zı­mın ipək saç­la­rın­dan kə­sib, bir mək­tub­da ona gön­dər­miş­dim. Mə­nə elə gə­lir­di ki, bu til­sim­dir, onu hər xa­ta­dan qo­ru­yar. Bu­na özüm də ina­nır­dım. Bu­nu ona be­lə yaz­dım: "Kör­pə­mi­zin saç­la­rı­nı üs­tün­də sax­la, bu, til­sim­dir, sə­ni bü­tün xə­ta­lar­dan qo­ru­yar". - La­kin ca­vab gəl­mir­di.

   Bu til­sim onu bü­tün xa­ta­lar­dan qo­ru­muş­du, yal­nız bir "xa­ta­dan" baş­qa.

   Əri­min ana­sı çox gö­zəl bir qa­dın­dı. An­caq bi­zim ba­xış­la­rı­mız bir- bi­ri­nə tam zidd idi. La­kin bu zid­diy­yə­tin bi­zim dost mü­na­si­bə­ti­mi­zə zər­bə­si dəy­məz­di. Biz ailə­də hör­mə­ti, iz­zə­ti, sə­mi­miy­yə­ti sax­la­yar­dıq.

  O, aku­ș­er­ka - "ma­ma" idi, əri köh­nə mü­hən­dis. Bu gö­zəl xa­nı­mı Pa­şabəy naz, ne­mət için­də sax­la­mış­dı. Mə­nim ata­mın da adı Pa­şa idi. Hər iki Pa­şa Dil­ba­zi­lər nəs­li­nə mən­sub idi­lər.

   Bir də­fə bay­ram gün­lə­ri­nin bi­rin­də o mə­ni ev­lə­ri­nə apar­dı. Onun bö­yük qı­zı­nın əri cəb­hə­dən ağır ya­ra­lı qa­yı­dıb, bir il ya­şa­dı, tə­zə­cə və­fat et­miş­di. Stol ar­xa­sın­da o gən­cin gö­zəl, ca­van dul ar­va­dı Əzi­zə, onun ki­çik qı­zı Əmi­nə, Əmi­nə­nin əri bəs­tə­kar Cöv­dət Ha­cı­yev, mən və qa­yı­na­nam otur­muş­duq. De­yə­sən bir-iki qo­naq da var­dı.

   Qa­yı­na­nam mə­ni çox is­tə­yir­di. Mən də xoş­xa­siy­yə­ti­nə gö­rə onu çox is­tə­yir­dim. O, məi­şət­də, rəf­tar­da çox mə­də­ni bir xa­nım idi, bi­zim hər bi­ri­mi­zin öz "məz­hə­bi­miz", öz “ina­mı­mız” var­dı. Biz ay­rı qu­ru­luş­lu iki döv­lət ki­mi sülh şə­rai­tin­də ya­şa­maq is­tə­yir və ya­şa­yır­dıq.

Hər gün bi­zə gə­lər­di, ge­cə qa­lar­dı, o gə­lən­də mən hə­mi­şə se­vi­nər­dim.  O çox xoş­xa­siy­yət­li, gü­lə­rüz­lü,, za­ra­fat­cıl söh­bət­lə­ri ma­raq­lı, sa­də bir qa­dın idi. Hər­dən çox dad­lı ye­mək­lər bi­şi­rər­di. Nə isə onun­la sa­at­lar xoş ke­çir­di. İn­di mət­lə­bə ke­ci­rəm:

   Gün­lə­rin bi­rin­də ta­nış ol­ma­yan bir xət­lə dörd­künc  bir mək­tub al­dım. Mək­tub rus di­lin­də ya­zıl­mış­dı, məz­mu­nu be­lə idi: "Sə­nin  keç­miş ərin, əgər sə­nin­lə əla­qə sax­la­yır­sa mən on­dan "ali­ment" alım, əgər sax­la­mır­sa biz ev­lə­nək, çün­ki bi­zim bir qı­zı­mız da olub".  Bu­nu ya­zan cəb­hə­ci bir rus qı­zı idi.

  Göz­lə­rim qa­ral­dı, ina­mı­mın  it­di­yi­nə, göz­lə­rim­də bö­yüt­dü­yüm, özüm ya­rat­dı­ğım qəh­rə­ma­nın  "sat­qın­lı­ğı­na", "zə­ifli­yi­nə" çox kə­dər­lən­dim. Bu­nu rüs­vay­çı­lıq ki­mi qə­bul et­dim. Mək­tu­bu giz­lət­dim, bir müd­dət bu haq­da heç kə­sə bir söz de­mə­dim. Mə­nim qəh­rə­ma­nım  öl­dü, həm də rüs­vay­çı bir ölüm­lə. Bu zər­bə mə­nə ki­fa­yət idi.

   Mən ni­şan üzü­yü­mü çı­xa­rıb, bu şei­ri yaz­dım. Bu üzü­yün qa­şı bir ka­rat­dan ar­tıq ma­vi fran­sız bril­yantı idi. Qiy­mə­ti 70-80 min ma­nat idi, öz­lə­ri­nə qay­tar­dım.

 

 

Nİ­ŞAN ÜZÜ­YÜ

 

Tez çı­xar­dın bar­ma­ğım­dan bu daş-qa­şı, dost­lar, atın.

Tez çı­xar­dın -üzü par­laq, mə­na­sı puç bir hə­ya­tın

Mən bu dil­siz şa­hi­di­ni da­şı­maq­dan usan­mı­şam,

Bar­ma­ğım­da o yan­dıq­ca, mən ya­nı­ram, mən yan­mı­şam.

Əgər, on­da ağ­la­sa da bir ba­ki­rə nə­zər­lə­ri,

Can­sız bir daş bir gənc­li­yi qay­ta­rar­mı mə­gər geri?

Tez çı­xar­dın, mən kön­lü­mü daş- qaş­la­ra sat­ma­mı­şam,

Öm­rüm bo­yu na­mərd­lə­rin köl­gə­sin­də yat­ma­mı­şam.

Tez çı­xar­dın, bu qiy­mət­li  bu par­laq daş sı­xır mə­ni,

Tez çı­xar­dın, si­lin,dost­lar, üzə­rim­dən bu lə­kə­ni,

Bir xə­ya­nət dam­ğa­sın­dan azad ol­sun qoy əl­lə­rim!

Saf bir dost­luq ar­zu­suy­la öm­rüm yet­sin qo­yun ba­şa,

Şa­ir kön­lüm nif­rət edir lə­kə­lən­miş par­laq da­şa.

                                                              1943, 12 iyun

 

Bu­nun üzə­rin­dən bir ne­çə həf­tə keç­di, qa­yı­na­nam da in­di da­ha çox ge­cə­lə­ri biz­də qa­lır­dı, gün­lə­rin bi­rin­də bu əh­va­la­tı mən ona da­nış­dım. O, sirr sax­la­ya bil­mir­di, o da mə­ni qu­caq­la­yıb ağ­la­dı və de­di: -Mən də be­lə mək­tub al­mış­dım. Mən oğ­lu­ma yaz­dım ki, biz də ca­ma­at ara­sın­da di­li gö­dək ol­duq. Axı biz bu tə­miz var­lı­ğı nə ilə gü­nah­lan­dı­ra­q? Özü­mü­zə ne­cə bə­ra­ət qa­zan­dı­ra­q?

Qa­yı­na­nam açı­qü­rək­li idi. İşıq­lı, du­man­lı, iri qum­ral göz­lə­ri, mir­va­ri ki­mi diş­lə­ri, süd ağ si­fə­ti, nə­cib iş­lə­ri, dad­lı xö­rək­lə­ri var­dı. Mən nə mənə mək­tub ya­zan qa­dı­na, nə yo­lu­nu həs­rət­lə göz­lə­di­yim cəb­hə­çi­yə mək­tub yaz­dım.

   Qı­zım üç ya­şı­na gir­miş­di, 5-6 ya­şın­da­kı uşaq ki­mi mü­ha­ki­mə yü­rü­dür­dü. O, əli­ni jur­na­lın üs­tün­də­ki hər­bi ge­yim­li gən­cin üs­tü­nə qo­yub "ata, ata" de­yə se­vi­nə-se­vi­nə qış­qı­rır­dı. Qı­zı­ma ba­xan­da fik­rim iki­ləş­di. Be­lə se­vinc­lə ata yo­lu göz­lə­yən  kör­pə­ni öz şəx­si kə­də­rim üçün mən ata­sız qoy­ma­ğa haq­­lı­­yam­­mı­­?

   Bir ne­çə ay keç­di. Pa­yı­zın çis­kin­li, ya­ğış­lı gün­lə­rin­dən bi­rin­də Mur­mansk­dan ye­nə onun xət­ti­lə bir mək­tub al­dım. Onu Uk­ray­na cəb­hə­sin­dən or­du ilə bu­ra­ya gön­dər­miş­di­lər; o mən­dən sa­rım­saq, so­ğan, şo­ko­lad is­tə­yir­di.

   Mən bu­nu bir cəb­hə­çi­nin eh­ti­ya­cı ki­mi qə­bul et­dim, bu şey­lə­ri gön­dər­dim, an­caq ye­nə mək­tub yaz­ma­dım. Heç bir iza­hat is­tə­mə­dim. İn­di o mə­nim ürə­yim­dən o Şi­mal cəb­hə­si qə­dər uzaq idi. Ar­tıq biz iki adam de­yil­dik, bi­zim ara­mız­da hə­mi­şə üçün­cü adam du­rur­du. İnam qı­rı­lan­da mə­həb­bət sa­ra­yı uçur, in­di mən o "sa­ra­yın" xə­ra­bə­si üzə­rin­də otur­muş­dum.

   45-ci ilin sent­yabr ayın­da qı­zım üç ya­şı­nı çı­xa­rıb, tə­zə­cə dörd ya­şı­na gir­miş­di. O, pil­lə­nin ba­şın­da özü yaş­lı uşaq­lar­la oy­na­yır­dı.

   Pil­lə­lə­ri hər­bi pal­tar­lı bir ki­şi çıx­dı, o uşaq­la­rı gö­rən­də da­ya­nıb, özün­dən 3 gün son­ra do­ğu­lub, heç gör­mə­di­yi qı­zı ta­nı­yıb qu­ca­ğın­da yu­xa­rı qal­dır­dı.

   Cəb­hə­dən gə­lən dö­yüş­çü­nü evə ne­cə bu­rax­ma­ya­sa­n? Qo­num, qon­şu­lar yı­ğıl­dı­lar. Mən onu ədəb-ər­kan­la qar­şı­la­dım, la­kin bun­lar za­hi­ri əla­mət­lər idi. Biz ay­rıl­dıq. O, bu­na inan­mır­dı, bu­na mən tə­şəb­büs et­dim. Həm də ürək ağ­rı­sı, göz yaş­la­rı ilə.

  Mə­nim se­vim­li qı­zım ata­sız qal­dı. Ata! Bu ül­vi, mü­qəd­dəs, qüd­rət­li adın al­tın­da nə də­rin mə­na­lar, nə şə­rəf­li borc­lar, mə­su­liy­yət duy­ğu­la­rı var. Öv­lad ta­le­yi, on­la­rın təh­lü­kə­siz hə­yat yo­lu, bəx­ti­yar gə­lə­cə­yi, uza­ğı gö­rən müd­rik ata­la­rın adıy­la bağ­lı­dır.

   O il­lər­də ay­rıl­maq çə­tin idi. Qə­zet­lər­də elan ve­rib, son­ra ay­rı­lır­dın. Bu mə­nim üçün çox çə­tin, mə­nə­vi pro­ses idi. Mən bu­nun heç bir ailə­yə üz ver­mə­si­ni ar­zu et­mi­rəm.

 

İS­TE­DA­DIN, ƏMƏ­YİN SАHİ­Bİ VАR

 

Bir çох sə­nətkаrlаr ki­mi mə­nim də yo­lum "yаşıl", аsаn yоl оlmаyıb, lаkin bеlə vахtlаrdа mən ruhdаn düş­mə­yib, ürək söz­lə­ri­mi qə­lə­mə dеmək­lə inаn­mışаm ki, о bu söz­lə­ri хаlqа çаdırаcаq.

Bеlə sаrsın­tı­lı vахtlаrımdаn bi­rin­də qə­ləm хаlqа mürа­ci­ət еtdi:

 

Еy mə­nim dоğmа хаlqım

Ki­mim vаr sən­dən bаşqа,

Ədа­lət­lə hər haq­qın
   Kеşi­yin­də dаyаnsın,

Əli-qə­ləm qаbаrlı,

Bаşı - sə­nət vüqаr­lı

Bir şаi­rə bəх­ti­nə

Tə­miz ürək­dən yаnsın...

 

Mə­nim аrха cəb­həm bеlə. Ön cəb­həm­də isə, əda­lət­dən dаnışаnlа­rın, əda­lət­siz­lik­lə­ri... Mən о zаmаn "Qə­ləm, hеç qоymаdın sən mə­ni dаrdа", "Хеyirхаh insаnlаr",  "Dərmаn çi­çək­lə­ri", "Də­rin gö­lə аtsаlаr mə­ni, gö­yə­rə­rəm оrаdа dа, bu zаnbаğı tək" ki­mi bir sırа şеir­lər­lə çə­tin­li­yi­mi хаlqlа bö­lü­şür, bundаn tə­səl­li tаpır­dım.

Mən üzü­mü gənc­lə­rə tu­tub dеyi­rəm: еlə yаşаyın, еlə çаlı­şın, еlə ya­ra­dın ki, si­zi hаqsız inkаr еdən­lər, qə­bul еtmə­yə məc­bur оlsunlаr. 1959-cu il­də bir şеi­rim­də yаzır­dım:

 

Qə­ləm, hеç qоymаdın sən mə­ni dаrdа,

Çıх hər imtаhаndаn qəh­rəmаn ki­mi,

Löv­bə­ri möh­kəm аt də­rin sulаrdа,

Si­nəm də çаlхаnır bir ümmаn ki­mi,

Mə­nim mə­həb­bə­tim tоrpаğа düş­sə,

Оnа bə­zək оlаr çi­çək­lə­ri­lə.

Bir dаmlа şеh olub, yаrpаğа düş­sə,

Dаnışаr bаhаrın kü­lək­lə­ri­lə,

Əgər, şеi­rə dön­sə bu mə­həb­bə­tim:

Hər söz­də bir аnа qəl­bi dö­yü­nər,

Mə­nim burdаn gə­lir gü­cüm, qüv­və­tim

Оcаq, öz için­dən yаnmаsа, sö­nər.

Öz için­dən yаnаn bir оcаğаm mən

Yаndıqcа, dаimа yаnаcаğаm mən.

 

Qə­ləm çох dаrа düş­dü аncаq mə­ni dаrdа qоymаdı. Bu iki "bоyu bаlаcа" dоstlаrın bir­li­yi, sə­yi qаrşımdа­kı səd­lə­ri məhа­rət­lə kеçib, çох "bоyu ucа, ürə­yi xırdа" оlаnlаrа qаlib gəl­di.

Mə­nim "Cə­mi­lə" pоеmаm nəşr оlu­nub, ümu­mi хаlq hör­mə­ti qаzаnаndа mən 50 yаşın ərə­fə­sin­də idim.

Аzərbаycаn хаlqı­nın hər tə­bə­qə­sin­dən rеdаksiyаlаrа, Yаzı­çılаr İt­tifа­qınа, еvi­mə, sеvinc, min­nətdаr­lıq dоlu mək­tublаr gə­lir­di.

Lаkin Yаzı­çılаr İt­tifа­qı su­sur­du. Bir gün mö­tə­bər şəхs­lər­dən bi­ri mə­nə dеdi: "Qоy bu sə­nə tə­sir еtmə­sin ədə­biy­yat­da da qütb­lər vаr, оdur ki, sə­nin əsl qiy­mə­tin rəs­miy­yət­də vеril­mə­yib­sə, хаlqdаn bu qiy­mə­ti аlmısаn". Хаlq mə­nə "Хаlq şаi­ri" аdı vеri­lə­cə­yi­nə inа­nır­dı, аncаq bu çох sоnrа оldu.

Mən dеdim:— Bunlаr mə­ni zər­rə qə­dər dü­şün­dür­mür. Pоеziyа mə­nim gü­nə­şim­dir. Gü­nəş dünyаyа tə­mənnа­sız işıq sаçır. Mən də tə­mənnа­sız yаzır­dım, bu mə­nim ürə­yi­min hök­mü­dür, tə­ki qə­ləm əlim­də qаlsın.

İnsаn zəh­mə­ti­nin sаhi­bi vаr, tеz-gec bu sаhib əmə­yə qiy­mət vеrə­cək dеmiş­dim. Mən bunа inа­nır­dım və inа­nırаm. (Tеz ruhdаn dü­şən gənc­lə­ri də bunа inаn­dırmаq is­tə­yi­rəm).

1979-cu ilin sеntyаbr ayındа Ukrаynаdа "Аzərbаycаn ədə­biyyаt, in­cə­sə­nət оngün­lü­yü" bаşlаdı. Mən də, bu on­gün­lü­yün iş­tirаk­çı­sı оldum.

Mər­kə­zi Kоmi­tə­də bi­zi qruplаrа böl­dü­lər. Mən Mər­kə­zi Kоmi­tə­nin mə­də­niy­yət şö­bə­si­nin kаti­bi — Kаmrаn Bаğırо­vun qru­punа düş­düm.

Kiyеv­dən bаşlаmış— Zаpаrоji, Хеrsоn, Kахevkаdа оlduq. Ukrаynа­lılаr sаydı­ğı bu bеş də­ni­zi gаh pаrахоddа, gаh təy­ya­rə­də kеçdik.

Аzоv də­ni­zi Sеvаş də­ni­zi, Qаrа də­niz, Kахevkа limа­nı də­ni­zi, "Tахıl" də­ni­zi...

Hər yеrdə çı­xışlа­rı­mız оlur­du, dаnı­şır, şеir oxu­yur­duq. Еlə vахt оlur­du, sutkаdа 3—4 sааt yu­хu yаtır, hər yеrə öz vахtındа gеdib çаtır­dıq.

Kаtib ziyа­lı, şəх­siy­yə­tə bö­yük hör­mət­li, təvа­zökаr bir gənc idi.

Bi­zim çı­xışlа­rı­mız yахşı qаrşılаnаndа оnun üzü­nü хоş bir tə­bəs­süm işıqlаn­dı­rır­dı. Mə­nim çı­хışlа­rım hər yеrdə çох yахşı qаrşılа­nır­dı: хü­sü­si­lə: mеtаl ə­ri­dən­lə­rin qаrşı­sındа­kı çı­xı­şım­dan sоnrа Еlmirа хаnım Qаfаrоvа mə­nə dеdi: — Kаtib dеyir gеdən­də оnа аd vеrdi­rə­cə­yəm. — Bеlə də оldu. Ukrаynаdаn qаyıdаndа Mər­kə­zi Kоmi­tə­nin bürо­sundа хü­sü­si­lə yоldаş H. Əliyе­və mə­nim hаqqımdа dаnı­şıb və bürо H. Əliyе­vin sədа­rə­ti ilə: хаlqın 50 yаşındа göz­lə­di­yi "Хаlq şаi­ri" аdı­nı 67 yаşımdа vеrdi­lər. Dеmək zəh­mə­tin sаhi­bi, vicdаn­lı insаnlаr vаrmış, bu kаtib­dən əv­vəl də mən çох bеlə аli məc­lis­lər­də ümumən rəğ­bə­ti­ni qаzаnаn pаrlаq çı­xışlаr еtmiş yахşı əsər­lər yаzmış­dım, lаkin qütb­lər su­sur­dulаr, çün­ki bеlə lаzım idi və bеlə lаzım оldu­ğu üçün sən hə­mi­şə köl­gə­də qаlırsаn...

 

 

İKİN­Cİ HƏ­YAT

(1950-1967-ci il­lər)

 

Bi­zim nəs­li­miz­də əs­li­miz­də ar­vad bo­şa­yan, ər­dən bo­şa­nan, iki ar­vad alan, ikin­ci hə­yat qu­ran ol­ma­yıb. Məhz bu­na gö­rə də bo­şan­maq mə­nə cox ağır gə­lir­di. İkin­ci də­fə hə­yat qur­maq isə da­ha çə­tỉn...

   La­kin bu zə­ru­riy­yət idi. Mü­ha­ri­bə il­lə­rin­də tək qal­dı­ğım üçün tək­lik­dən çox qor­xur­dum. Tək­li­yin zə­hə­ri­ni ud­muş­dum.

   Bir gün Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın ka­ti­bi mə­nə zəng vu­rub de­di: - Si­zi Sə­məd Vur­ğun gör­mək is­tə­yir.

   Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na get­dim. Vur­ğun ota­ğın­da stol ar­xa­sın­da tək otur­muş­du. Əli üzün­də də­rin fik­rə get­miş­di.

   Sa­lam ver­dim, sa­la­mı­mı al­dı, la­kin və­ziy­yə­ti­ni də­yiş­mə­di. Bir müd­dət ey­ni fi­kir­li nə­zər­lər­lə mə­nə bax­dı, son­ra göz­lə­ri­ni uzaq bir nöq­tə­yə dik­di.

   Hər iki­miz su­sur­duq, ilk sö­zü bu ol­du:

   -Sən o qa­dın­lar­dan­san ki, on­la­rın hə­ya­tı, səa­də­ti öz ailə­lə­ri­nin kün­cün­də olur. Sən - məc­lis­lər­də, ya­xud rə­fi­qə­lə­rin­lə vaxt ke­çi­rib özü­nü unu­dan de­yil­sən. Bir də, sən söz gö­tür­məz­sən, tək ol­san hər hə­rə­kə­ti­ni boş bo­ğaz­lar öz­lə­ri­nə məx­sus bir cürə yo­za­caq­lar. Yax­şı gey­sən belə, pis ge­yib özü­nü unut­san da baş­qa bir rəng ve­rə­cək­lər. Sən bu de­di-qo­du­ya döz­məz­sən. Bir qə­ləm sa­hi­bi, uni­ver­si­tetin mü­əl­lim­lə­rin­dən bi­ri… ya­nı­ma gəl­miş­di, o sə­nin­lə hə­yat qur­maq is­tə­yir. Mən ona de­dim: bu şai­rə­dir, həm də bal arı­sı ki­mi işlək­dir, ya­ra­dı­cı əmə­yi elə asan əmək de­yil, bu qa­dı­nı tez qo­cal­dar, əl­dən sa­lar, bir də o, ana­sı­na, qı­zı­na çox bağ­lı­dır.

Sən gö­zəl-göy­çək ki­şi­sən, nə üçün uni­ver­si­tet­dən özü­nə bir qız seç­mir­sə­n?

   O de­di: - Mən özü­mə tək ar­vad ax­tar­mı­ram, mə­nə­vi cə­hət­dən zən­gin bir dost, bir yol­daş ax­ta­rı­ram. Bu key­fiy­yət­lə­ri yal­nız on­da gö­rü­rəm. Məhz bu­nun üçün bu qə­ra­ra gəl­dim, bu iş­də mə­nə kö­mək edin... - Sə­ni bu­nun üçün ça­ğırt­dır­dım, fi­kir­ləş, onun da sən­dən əv­vəl ailə­si olub, an­caq on il­dir ki, tək­dir. Cid­di adam­dır, qə­ləm sa­hi­bi­dir, bu cə­hət si­zi bir­ləş­di­rə bi­lər. – Son­ra Vur­ğun də­rin­dən nə­fəs alıb de­di: - Sən şai­rə­sən, öz dün­yan var.

   De­dim: - Bi­zim nə­sil­də iki hə­yat qu­ran ol­ma­yıb, ana­mı da yax­şı ta­nı­yır­san, 26-28 ya­şın­dan dul qa­lıb, na­mus­la, qey­rət­lə, bü­tün öm­rü­nü bi­zə həsr edib. Onun qı­zı 36 ya­şın­da ne­cə hə­yat qur­su­n?

   Vur­ğun bir müd­dət su­sub, son­ra de­di:

   - İn­di müa­sir qa­dın­lar bəx­ti­ni bir ne­çə də­fə sı­na­yır, sən müa­sir qa­dın­san, tə­ləb­lə­rin də ana­nın­kın­dan baş­qa­dır. Mü­hi­tin, şə­rai­tin, döv­rün də baş­qa-baş­qa­dır. Anan ata-ana, qar­daş-ba­cı, əmi-da­yı əha­tə­sin­də ya­şa­yır­dı. Sə­nin be­lə əha­tən yox­dur. Bir də ata­lar de­yib: "Da­rı boy­da əri ola­nın, dağ boy­da ürə­yi olur". Na­mus­lu qa­dı­nın müt­ləq əri ol­ma­lı­dır. Bu yaş­da tək ya­şa­maq sə­nin poe­zi­ya­nı da bir­tə­rəf­li edər. Həm də na­mus­lu qa­dın­lar üçün tək ya­şa­maq cox ağır­dır. Nə­ha­yət, bu şəx­sin adı­nı, fa­mi­li­ya­sı­nı, işi­ni, sə­nə­ti­ni mə­nə de­di.

   Bu, Qa­ra­bağ­da Sul­ta­nov­lar nəs­lin­dən çox cid­di, ali sa­vad­lı, ta­rix elm­lə­ri na­mi­zə­di Hə­zi Ab­dul­la­yev idi, o, Sul­ta­nov fa­mi­li­ya­sı­nı "sin­fi mü­ba­ri­zə" döv­rün­də də­yi­şib­miş. Ba­cı­sı ilə APİ-də bir oxu­muş­duq. Ana­sı mə­nim xət­ri­mi çox is­tə­yir­di. Mə­nim ailə fə­la­kə­ti­mi də bi­lir­di­lər. Ab­dul­la­yev çox yığ­cam, ba­şıa­şa­ğı, sö­zə eh­ti­yat­lı şəxs idi.

   La­kin de­mə ki, in­san ta­le­yin­dən, qis­mət­dən qa­ça bil­mir­miş, onun öz qə­ra­rın­da inad­lı, ar­dıcıl ol­ma­ğı, mə­nim tək­lik­dən qorx­ma­ğım və çox inan­dı­ğım iki şəx­sin məs­lə­hə­ti mə­nim mə­ta­nə­ti­mi qır­dı, rə­yi­mi də­yiş­di.

    O, ikin­ci şəxs bi­zim ailə­nin ağ­saq­qa­lı Əh­məd Se­yi­dov idi. Se­yi­dov 1927-ci il­də də­mir­yol mək­təb­lə­ri­nin ins­pek­to­ru idi. O vaxt or­ta mək­tə­bi qur­ta­rıb Gən­cə­də də­mir­yol mək­tə­bin­də mü­əl­lim ol­muş­du. O vaxt­dan Seyidovla on­lar bir-bir­lə­ri­ni ta­nı­yır­dı­lar. Biz ona Əh­məd da­yı de­yər­dik.

   Əh­məd da­yı da mə­ni ça­ğırt­dı­rıb Vur­ğun de­yən­lə­ri de­miş­di.

Öv­la­dı­na bağ­lı olan ata-ana­la­rın xoş­bəxt­li­yi ol­mur. Be­lə va­li­deyn­lər üçün, ikin­ci hə­yat mə­nə­vi iz­ti­rab­la­rın baş­lan­ğı­cı­dır, da­ha doğ­ru­su bu, əv­və­li cı­rıl­mış ki­tab­dır. Biz "ömür ki­ta­bı­mı­zın" ilk sə­hi­fə­si­ni heç za­man və­rəq­lə­mə­dik.

Hə­yat yol­da­şım uşa­ğa çox nə­cib mü­na­si­bət bəs­lə­yir­di, hə­mi­şə də de­yir­di: uşa­ğın öge­yi-doğ­ma­sı yox­dur. O, in­ki­şa­fa can atan uşa­ğın səh­hə­ti­nin, mə­nə­vi uşaq dün­ya­sı­nın qey­di­nə qa­lan bir şəxs idi. Qız gənç­lik ya­şı­na ça­ta­na qə­dər nə dü­ka­nın, nə ba­za­rın yo­lu­nu ta­nı­dı.

   Yol­da­şı­mın ana­sı, bir ba­cı­sı, ba­cı­nın bir oğ­lu, bir qı­zı var­dı, bu ki­şi bü­tün qo­hum əq­rə­ba­nın ağ­saq­qa­lı he­sab olu­nur­du.

Ki­şi­nin ana­sı qo­çaq, qüd­rət­li, inad­kar, sərt ürək­li ar­vad idi. La­kin mə­nim ikin­ci hə­ya­tım da uzun ol­ma­dı. Yol­da­şım göz­lə­nil­mə­dən uni­ver­si­tet­də ürək­tut­ma­sın­dan ke­çin­di. Mə­nim şəx­si hə­ya­tım onun­la qur­tar­dı. Qa­lan öm­rü­mü uşaq­la­rı­ma və xalq işi­nə həsr et­dim.

Əlin­də heç bir mad­di eh­ti­ya­tı və mən­dən baş­qa heç bir söy­kə­nə­cə­yi ol­ma­yan ye­ga­nə qı­zı­mın qur­du­ğu ailə­yə kö­mək, on­la­rın iki kör­pə qız­la­rı­nı bö­yüt­mək qay­ğı­sı mə­nim üzə­ri­mə düş­dü, həm də bun­lar şi­rin qay­ğı­lar ol­du.

 

 

1967-88-ci İLƏ QƏ­DƏR SƏ­FƏR­LƏR DÖV­RÜM

 

1967-1988-ci ilə qə­dər olan dövr­də mən Azər­bay­ca­nın 22 ra­yo­nun­da ol­dum. Bu ra­yon­la­rın qə­dim­dən qal­mış, tə­zə sa­lın­mış şə­hər və kənd­lə­rin­də, ta­xıl və pam­bıq tar­la­la­rın­da, üzüm bağ­la­rın­da əmək­çi xalq­la olan gö­rüş­lə­rim qəl­bim­də­ki qa­ran­lı­ğın üzə­ri­nə işıq sal­dı. Bu görüşlər mənə yaşamaq, yaşatmaq, yaratmaq üçün yeni qüvvə verdi.

   Bun­dan son­ra sə­ya­hət yol­la­rım bir az da uzan­dı. Mən haq­qın­da poe­ma yaz­dı­ğım hə­kim Ali­yə Rüs­təm­bə­yo­va­nın ax­ta­rı­şı­na çıx­dim. Bu qız kö­nül­lü or­du­ya get­miş, Mosk­va ci­va­rın­da Vo­lo­ka­lams­ki dö­yüş­lə­rin­də fa­şist­lə­rə əsir düş­müş və əsa­rət­dən qaç­mış­dı. Smo­lens­ki par­ti­zan­la­rı­na el­dən "De­duş­ka" lə­qə­bi al­mış əf­sa­nə­vi qəh­rə­man ora­da par­ti­zan di­vi­zi­ya­sı­nın ko­man­di­ri Va­si­li İsa­ye­viç Va­ron­çen­ko­nun di­vi­zi­ya­sı­na qo­şul­mus­du.

Smo­lensk şə­hə­ri yed­di tə­pə üzə­rin­də qu­ru­lub. Həm də o, Mosk­va­ya qa­pı­dır. Na­po­le­on or­du­la­rı da Mosk­va­ya bu qa­pı­dan gir­miş­di­lər.

   Mən "Blo­ni" ad­la­nan park­da fa­şist za­bit­lə­ri­nin düz­lən­miş qə­bir­lə­ri üs­tü­nə qo­yul­muş skam­ya­lar­da otur­du­ğum gün­lə­rin hə­yə­ca­nı­nı təs­vir et­mək­də aci­zəm. Ət­ra­fım­da otu­ran adam­lar mə­nə bu şə­hər­də fa­şist­lə­rin tö­rət­dik­lə­ri ci­na­yət­lər haq­qın­da da­nı­şır,... da­nı­şır­dı­lar.

   Mən bu şə­hər­də par­ti­ya ar­xi­vin­də, ta­ri­xi mu­zey­də ax­ta­rış apa­rır­dım. Çox ax­ta­rış­dan son­ra Ali­yə­nin "De­duş­ka­nın" par­ti­zan di­vi­zi­ya­sı­na qo­şul­du­ğu haq­qın­da ax­tar­dı­ğım sə­nə­di tap­dım.

   Bu sə­nəd­də bir ne­çə Azər­bay­can oğ­lu­nun da adı, fa­mi­li­ya­sı, han­sı şə­hər­dən gəl­dik­lə­ri haq­qın­da mə­lu­mat var­dı. Mən də­fər­lə Ba­kı te­le­vi­zi­ya­sı və ra­dio­su ilə çı­xış edib, bu qəh­rə­man­lar haq­da mə­lu­mat ver­səm də, mə­nə mü­ra­ci­ət edən ol­ma­dı. Bu haq­da mən "Ya­sə­mən fəs­li" ad­lı 1976-cı il­də nəşr olun­muş ki­ta­bım­da bir qə­dər mü­fəs­səl yaz­mı­şam.

1961-ci il­də Mоskvа civа­rındа Vаlаkаlаmski, Bаrоdinо, Qə­dim ruzа, Pоdоlsk, Pеtrişоvа, Yаsnаyа Pоlyаnаdаkı ахtаrışlа­rımdаn sоnrа mən Smоlеnskə gеtmə­yi qə­rarа аldım və gеtdim.

Smоlеnskə mən sеntyаbrın 11-də, gеcə gəl­di­yim yоllаrlа gün­düz gеri qаyıt­dım. Birbаşа Pоdоlsk şə­hə­ri­nə gəl­dim. Pоdоlsk şə­hə­rin­də çох zən­gin hər­bi аrхiv vаr, оrаdа bir nеçə gün ахtаrış аpаrаndаn sоnrа Mоskvаyа dön­düm. Bundаn sоnrа kеçmiş Sоvеt İt­tifа­qınа dахil оlаn оn yахın-uzаq rеspub­likаdаn, onlа­rın şə­hər­lə­rin­dən, kənd­lə­rin­dən, tаri­хi аbi­də­lə­ri, qаnlı dö­yüş­lər оlаn yеrlə­rin­dən kеçdim. İs­ti, sоyuq iq­lim­lə­rə düş­düm. Də­niz­lər, çаylаr kеçdim, nə­həng gə­mi­lər­də üz­düm, sü­rət­li qаtаrlаrdа ilin dörd fəs­lin­də qаr, çi­çək, yеtiş­miş sün­bül, аğ pаmbıq və bə­zək­li tаrlаlаrdаn kеçdim.

Kitаblаrdа оxu­yub, yu­хulаrdа gör­dü­yüm хаri­ci öl­kə­lə­rə аçılаn yоllаr hеyif ki, mə­nim öm­rü­mün yаrpаq tö­kü­mün­də аçıl­dı. Mən yеtmiş üç yаşımdа Frаnsа — Sоvеt qаdınlа­rı­nın simpо­ziо­mu­nun iş­tirаk­çı­sı оldum.

 Pаris şə­hə­rin­dən sоnrа Frаnsаnın оn dörd şə­hə­ri­ni sə­ya­hət еtdim. "Оn gün" аdlı Frаnsа sə­fə­rim hаqqındа­kı хаti­rə­lə­rimin iх­tisаrlа аz his­sə­si "Аzаrbаycаn qаdı­nı" jurnа­lındа о il­lər nəşr оlun­du.

Öm­rü­mün 1967-ci il­dən sоnrа, 88-ci ilə qə­dər оlаn döv­rü аi­lə üçün şi­rin qаyğılаr, mаrаqlı sə­fər­lər döv­rü оldu. Bu sə­fər­lər hаqqındа yü­zə yахın аd аltındа tоplаnmış хаti­rə­lə­ri­min, оçеrklə­ri­min yаlnız bir nеçə­si döv­ri mət­buаtdа nəşr оlu­nub. Qаlаnlаrı isə ümid еdi­rəm ki, mən­dən sоnrа оlsа dа nəşr üzü gö­rə­cək, mə­nim sə­sim хalqıma çаtdı­rılаcаq.

Öm­rü­mün 1988-ci il­dən bаşlаyаn mər­hə­lə­si mil­li kə­də­ri­min mər­hə­lə­si оlub. Biz inаm­lı, sədа­qət­li, səхаvаt­li mil­lə­tik. Bu inа­mı­mız bi­zi mil­li kə­də­rə sü­rük­lə­di.

Bu хаlqın övlа­dı, şаi­ri ki­mi ya­şa­dı­ğım fəlа­kət­li gün­lə­rin аğrı-аcı­sı­nı "Bö­lüm­də оlduqcа Və­tən tоrpаğı" аdlı şеi­rim­də­ki bu misrаlаr dаhа dоğru ifa­də еdir:

                  Gün dоğur, ürə­yim işıqlаnmа­yır,

               Kön­lüm­də çırаq yох, şаm dа yаnmаyır.

               Ürə­yim şə­hidlаr qəb­ristа­nı­dır,

               Göz­lə­rim­dən ахаn göz yаşı dеyil,
                                                      şə­hid qаnı­dır...

 

1985-ci ilin аvqust ayındа mən Qаrаbаğın "Nur də­rə­si" lə­qə­bi qаzаnmış Gülbа­lıdа sаlın­mış is­tirа­hət gü­şə­sin­də din­cəl­miş və tə­biə­tin gö­zəl­li­yi­nə, о insаnlаrа "Gülаb­lı, Şаhbulаq" аdlı 26 şеir ithаf еdib, 1989-cu il­də "Yаzı­çı" nəş­riyyа­tındа nəşr оlun­muş "Durnаlаr ötü­şən­də" аdlı kitа­bımdа nəşr еtdir­mi­şəm.

Gülаb­lı, Аbdаl kənd­lə­ri­nin günеy­lə­rin­də ilk bə­növ­şə аçılаndа qızlаr mə­nə gön­də­rir­di­lər, mən dəf­tər və­rəq­lər аrаsındа qu­ru­muş bir cüt bə­növ­şə­ni gö­rən­də, on­la­rın üs­tü­nə göz yaş­la­rım tö­kül­dü. Bə­növ­şə­lər üs­tə ilk göz yaş­la­rım al­tı ya­şım­da, bu göz yaş­la­rım isə 80 ya­şım­da tö­kül­dü. Bə­növ­şə­lər üs­tə göz yaş­la­rı!

   Bu ki­ta­bın qə­ri­bə bir ya­zı­lış ta­ri­xi var. Məh­şur fi­lo­loq, qə­ləm sa­hi­bi, 37-ci il qur­ba­nı, se­mi­na­ri­ya­da psi­xo­lo­gi­ya mü­əl­li­mi­miz Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı haq­qın­da xa­ti­rə gö­rü­şü­nə mən də bir xa­ti­rə yaz­dım. Bu xa­ti­rə­dən son­ra fi­lo­lo­ji elm­lə­ri dok­to­ru Tey­mur Əh­mə­dov dö­nə-dö­nə mə­nə zəng vu­rub xa­hiş et­di ki, mən öz tər­cü­me­yi-ha­lı­mı ya­zım. Bir ne­çə il­dən son­ra, nə­ha­yət, mən özüm də bu qə­naə­tə gəl­dim. Həya­tım­dan bə­zi xa­ti­rə­lə­ri qə­lə­mə al­dım.

   "Bə­növ­şə­lər üs­tə göz yaş­la­rı" ki­ta­bı be­lə ya­ran­dı. Mən bu­nun üçün alim Tey­mur Əh­mə­do­va və mə­nim işı­ğı azal­mış göz­lə­ri­mi əvəz edib ki­ta­bın tər­ti­bin­də, re­dak­tə­sin­də əmək çə­kən nə­vəm La­lə­yə, ki­ta­bın nəşr xərc­lə­ri­ni üzə­ri­nə gö­tü­rüb onu oxu­cu­la­ra çat­dır­maq­da fə­da­kar­lıq gös­tə­rən gənc Bəh­ruz Dil­ba­zi­yə də­rə­cə­siz min­nət­dar­lı­ğı­mı bil­di­ri­rəm.

                                                                                                 MİR­VA­RİD DİL­BA­Zİ, 1994

 

 

 

 

 

Kitabın içindəkilər:

 

Salam, Mirvarid xanım! ............................................................................. 3

"Fü­zu­li dəh­ri­dən­ kam al­maq ol­maz ol­ma­dan gir­yan". Fü­zu­li....... 12

BA­BA EVİ­NƏ NA­ĞIL­LAR ALƏ­Mİ­NƏ................................................. 13

XAN­LIQ­LAR KƏN­Dİ HAQ­QIN­DA ƏF­SA­NƏ­LƏR.......................... 14

DAŞ­SA­LAH­LI  KƏN­Dİ............................................................................... 18

NA­ĞIL­LAR ALƏ­MİN­DƏ........................................................................... 21

BƏ­NÖV­ŞƏ­LƏR ÜS­TƏ GÖZ YAŞ­LA­RI................................................. 23

TƏ­SƏL­Lİ­SİZ KƏ­DƏR.................................................................................. 25

ATA­MI APAR­MA­YIN................................................................................. 29

ƏBƏ­Dİ AY­RI­LIQ........................................................................................... 31

ANAM HAQ­QIN­DA TƏ­ƏS­SÜ­RA­TI­MIN  YÜZ­DƏ Bİ­Rİ................ 33

ANA­MIN YE­Nİ DƏR­Dİ.............................................................................. 41

BA­BA EVİN­DƏ KE­ÇƏN ACI­LI-Şİ­RİN­Lİ GÜN­LƏR......................... 45

ANA BA­BAM MUS­TA­FA AĞA.............................................................. 48

NƏ­NƏM SA­YA­LI XA­NIM......................................................................... 52

HA­CI MAH­MUD ƏFӘN­Dİ VӘ TÜR­Kİ­YƏ SƏ­FƏ­RİM..................... 54

ATA HƏS­RƏ­Tİ............................................................................................... 55

YAY­LAQ­LAR­DA BU­LAQ­LAR BA­ŞIN­DA........................................... 60

AY­RIM QI­ZI BƏS­Tİ...................................................................................... 65

MƏ­NİM ULU BA­BA­LA­RIM DİL­BA­Zİ­LƏR.

ƏB­DÜR­RƏH­MAN AĞA DİL­BA­Zİ OĞ­LU........................................... 66

MA­YOR  MUS­TA­FA AĞA ARİF............................................................. 70

KA­ZIM AĞA SA­LİK.................................................................................... 71

AL­LAH­YAR AĞA VƏ OĞ­LU ŞA­İR  HA­CI­RƏ­HİM AĞA

“VƏ­Hİ­Dİ”........................................................................................................ 75

ŞAİ­RƏ ŞƏH­Nİ­GAR "RƏN­CUR" TƏ­XƏL­LÜS..................................... 78

NƏ­NƏM XA­NIM­QIZ BƏD­BƏXT­LİK TAX­TI ÜS­TƏ........................ 80

NƏS­Lİ­Mİ­ZİN FƏ­LA­KƏ­Tİ.......................................................................... 85

FA­Mİ­Lİ­YA­LAR NE­CƏ DƏ­YİŞ­Dİ............................................................ 88

ER­MƏ­Nİ, GÜR­CÜ BAS­QI­NI..................................................................... 93

SE­Mİ­NA­Rİ­YA................................................................................................. 94

Bİ­ZİM MÜ­ƏL­LİM­LƏ­Rİ­MİZ....................................................................... 95

MƏ­Dİ­NƏ XA­NIM Qİ­YAS­BƏY­Lİ............................................................. 96

MƏK­TUB.......................................................................................................... 101

BAD­SƏ­BA XA­NIM KÖ­ÇƏR­Lİ.................................................................. 102

GÖV­HƏR XA­NIM YU­SU­BO­VA.............................................................. 104

AZAD BƏY ƏMİ­ROV.................................................................................. 104

NUR­MƏM­MƏD ŞAH­SU­VA­ROV............................................................ 105

CAB­BAR ƏFƏN­Dİ­ZA­DƏ........................................................................... 105

ATA­BA­BA MU­SA­XAN­LI........................................................................... 106

NOV­RUZ BAY­RAM­LA­RI.......................................................................... 108

SE­Mİ­NA­Rİ­YA­DA VƏ AİLƏ­MİZ­DƏ GÖR­DÜ­YÜM

ŞƏX­SİY­YƏT­LƏR............................................................................................ 109

BAY­RAM­LAR................................................................................................. 112

МƏ­­NİM BA­­CIM............................................................................................. 112

BU­­RA­­XI­­LIŞ...................................................................................................... 114

ХƏYАLDА YАŞАYАN GÖ­ZƏL­LİK, SОN GÖ­RÜŞ,

SОN АYRI­LIQ................................................................................................ 116

QIZ AĞA­CI, QOZ AĞA­CI......................................................................... 118

YA­DIM­DA­DIR................................................................................................ 122

PRO­LE­TAR YA­ZI­ÇI­LAR CƏ­MİY­YƏ­TİN­DƏ....................................... 126

SƏ­MƏD VUR­ĞUN....................................................................................... 127

AB­DUL­LA ŞA­İQ............................................................................................ 132

SÜ­LEY­MAN RÜS­TƏM................................................................................ 138

Mİ­KA­YIL MÜŞ­VİQ....................................................................................... 139

MEH­Dİ HÜ­SEYN.......................................................................................... 141

YU­SİF VƏ­ZİR ÇƏ­MƏ­NZƏ­MİN­Lİ........................................................... 143

MİR­ZƏ İB­RA­Hİ­MOV................................................................................... 145

SÜ­LEY­MAN RƏ­Hİ­MOV............................................................................. 149

ACI - Şİ­RİN XA­Tİ­RƏ­LƏR.......................................................................... 150

OS­MAN SA­RI­VƏL­Lİ.................................................................................... 153

ƏH­MƏD CƏ­MİL........................................................................................... 154

XAL­QI­NIN Kİ­Şİ OĞ­LU............................................................................... 155

ALİ PE­DA­QO­Jİ İN­STİ­TUT......................................................................... 156

İN­SAN­LAR...................................................................................................... 157

RU­Sİ­YA İLƏ TA­NIŞ­LIQ.............................................................................. 165

LE­NİNQ­RAD­DA........................................................................................... 168

MÜ­HA­Rİ­BƏ.................................................................................................... 168

XƏ­YAL­DA QAL­MIŞ GÜN­LƏR............................................................... 170

MEH­Dİ HÜ­SEYN.......................................................................................... 172

QA­TAR­DA DO­ĞUM.................................................................................... 175

YE­NƏ BA­CIM................................................................................................. 177

AİLƏ Kİ­ÇİK DÖV­LƏT­DİR......................................................................... 180

İN­Tİ­ZAR­LI İL­LƏR........................................................................................ 183

Nİ­ŞAN ÜZÜ­YÜ............................................................................................. 185

İS­TE­DA­DIN, ƏMƏ­YİN SАHİ­Bİ VАR.................................................... 187

İKİN­Cİ HƏ­YAT............................................................................................. 191

1967-88-ci İLƏ QƏ­DƏR SƏ­FƏR­LƏR DÖV­RÜM................................. 195

 

 

 

 

 

 

 

Dilbazi Mirvarid Paşa qızı

 

BƏNÖVŞƏLƏR ÜSTƏ

GÖZ YAŞLARI...

 

 

 

 

 

“Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru:

İNAL MƏMMƏDLİ

 

     Dizayner:   Kamran İbrahimov

Texniki redaktor: Rövşanə Nizamiqızı

 

Çapa imzalanmış 27.06.2022

Şərti çap vərəqi 12,5. Sifariş № 258

Kağız formatı  60х84 1/16. Tiraj 1000

 

 

 

Kitab “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya

müəssisəsində səhifələnib, çap olunmuşdur

E-mail: elm.ve.tehsil@mail.ru

Тel: 497-16-32; 050-311-41-89

Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev 8 /4